Referat ma na celu zaprezentowanie fenomenu kulturowego, jaki stanowiła forma szczególnych kompleksów grodowych, położonych na wyspach jeziornych w strefie Pojezierzy Południowobałtyckich. Ich interpretacja funkcjonalna, zarazem w oparciu o źródła pisane, jak i archeologiczne, pozwala uznać je za miejsca w których przebywali elitarni zbrojni, możnowładztwo, a na części z nich także członkowie rodów książęcych. Niektóre z tych stanowisk w pełni spełniają kryteria kompleksowego ośrodka centralnego, jakie wyznaczył Eike Gringmuth-Dallmer, dostosowując na potrzeby archeologii teorię miejsc centralnych Waltera Christallera. Najwybitniejszym przykładem takiego założenia jest Ostrów Lednicki; poza nim można jednak wskazać całkiem liczną grupę analogicznych stanowisk po obu stronach Odry. Szczytowe okresy budowy i użytkowania takich założeń przypadały dokładnie na czas powstawania wczesnych państw na obszarze Północno-Zachodniej Słowiańszczyzny, co wydaje się być zbieżnością nieprzypadkową.

W ostatnich latach hipoteza postawiona przez Artura Kowalika, dotycząca mitycznej wyspy Bujan, wywarła realny wpływ na opracowanie przez Wojciecha Chudziaka i jego uczniów modelu interpretacyjnego tego typu stanowisk, wedle której miałyby być one miejscami realizującymi ideę „axis mundi”. Szczegółowa analiza kilku stanowisk, w oparciu ponadto o dane pochodzące ze źródeł pisanych, pozwala uargumentować pogląd, iż co najmniej w XI i XII wieku na niektórych wyspach jezior na obszarze Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej funkcjonowały miejsca kultu pogańskiego wraz ze świątyniami. Szczegółowa interpretacja niektórych depozytów składanych do wody przy brzegach, analiza wskaźników socjotopograficznych w obrębie ostrowów czy informacji przekazanych przez kronikarzy, pozwala na zaproponowanie modelu takich sanktuariów. Ponadto można dowieść, iż miejsca takie stanowiły swoiste punkty zaczepienia dla władców.