7. Zakony rycerskie w relacjach władzy i w relacjach z władzą
Problematyka zakonów rycerskich przyciągała od zawsze uwagę polskich historyków. Z oczywistych względów największe zainteresowanie budził niezmiennie zakon krzyżacki, jednak na dorobek polskiej mediewistyki składają się również badania poświęcone innym zakonom rycerskim, zarówno tym, które odcisnęły swoje piętno na dziejach w ich wymiarze uniwersalnym, jak templariusze i joannici, jak i tym, których działalność nie wykraczała poza ramy lokalne i regionalne, by wspomnieć tylko tzw. zakon braci dobrzyńskich czy inflancki zakon kawalerów mieczowych. Celem proponowanej sekcji jest stworzenie miejsca dla dyskusji nad dziejami zakonów rycerskich jako z jednej strony podmiotów władzy, a z drugiej strony przedmiotu poczynań władzy w różnych okresach, miejscach i kontekstach społeczno-kulturowych. W ramach tak zarysowanej tematyki będzie mogła zostać uwzględniona również perspektywa historii historiografii zakonów rycerskich.
7. Military orders in relations of power and in relations with the authorities
The issue of military orders has always attracted the attention of Polish historians. For obvious reasons, the greatest interest has always aroused the Teutonic Order, but the achievements of Polish medieval studies also include research on other military orders, both those that left their mark on history in their universal dimension, such as the Templars and the Hospitallers, and those whose activities did not go beyond the local or regional framework, to mention only the Order of Dobrzyń and the Livonian Brothers of the Sword. The aim of the proposed section is to provide a venue for discussing the history of military orders as, on the one hand, subjects of power and, on the other hand, objects of the pursuit of authority in different periods, places and socio-cultural contexts. Within the framework of the subject matter thus outlined, the perspective of the historiography of military orders will also be able to be included.
Referat podejmuje ważne zagadnienie z zakresu historii prawa dotyczące przywileju kruszwickiego oraz wprowadzenia prawa chełmińskiego i lubeckiego jako kluczowych elementów w procesie powstania i utrwalenia władztwa krzyżackiego w Prusach. Przedstawiony zostanie w nim dotychczasowy stan badań dotyczący toczącej się od 1873 roku dyskusji nad autentycznością przywileju kruszwickiego. Poza tym spróbuję ukazać prawa chełmińskie i lubeckie jako nowatorski system regulacji, który przyczynił się do rozwoju ośrodków miejskich i znacząco wpłynął na wzmocnienie ekonomicznych i politycznych podwalin władzy Zakonnej, jak również wykształcenia korporacyjnego modelu społecznego na terenie miast znajdujących się w granicach państwa krzyżackiego w Prusach. Analiza ta ma na celu ukazanie, w jaki sposób prawo, administracja a także ukształtowanie się modelu korporacyjnego w ośrodkach miejskich takich jak: Toruń, Chełmno, Elbląg
i Gdańsk miały realny wpływ na utrwalenie władzy zakonnej.
Flota joannitów jako narzędzie utrwalania władzy w Państwie Zakonnym w Dodekanezie 1306-1522
Utrata Ziemi Świętej w 1291 r. pozbawiła szpitalników nie tylko tamtejszych posiadłości, ale też podstawowego celu istnienia. Wymusiło to znalezienie powodu, który w oczach współczesnych uzasadniał dalsze funkcjonowanie i posiadanie rozległych beneficjów. Budowa własnej floty była kluczowa w opanowaniu Dodekanezu, począwszy od 1306 r., zapewniając dominację w tej części Morza Śródziemnego, skuteczną obronę Państwa Zakonnego i kontrolę szlaków handlowych regionu. Przywróciła też Rodos rolę istotnego portu tranzytowego. Ochrona statków chrześcijańskich, walka z piratami i flotami muzułmańskimi to niektóre z realizowanych przez nią zadań. Licencjonowane przez Zakon corso, przynosiło znaczące profity Skarbcowi, a obowiązek służby na galerach przez mieszkańców Rodos sprawiał, że flota i jej obsługa były istotne dla poddanych i samych joannitów. Była skutecznym narzędziem utrzymania przez Zakon podległych terytoriów, wymuszania ustępstw politycznych na sąsiadach i posłuszeństwa poddanych.
Instytut Historii i Archiwistyki, Wydział Nauk Historycznych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
W studiach nad zakonem niemieckim w Prusach problematyka władzy wewnątrz korporacji była w dotychczasowych badaniach analizowana niemal wyłącznie z perspektywy strukturalnej, tzn. badane były „organy władzy”, zarówno te centralne jak i lokalne (terytorialne). Badacze koncentrowali się m.in. nad funkcjonowaniem poszczególnych urzędów centralnych i lokalnych, strukturze okręgów administracji lokalnej i zmianami w niej zachodzącymi w pruskim władztwie Zakonu. Prezentowany referat zgodnie z ogólną ideą panelu zawiera próbę ujęcia praktyki urzędników zakonu niemieckiego w ujęciu nie strukturalnym, ale interakcjonistycznym. Na przykładzie komturów ragneckich przeanalizowane zostaną różnorodne relacje władzy, w jakie wchodzili i jakie kreowali owi urzędnicy zarówno wewnątrz własnej korporacji zakonnej, jak i w swoim „zewnętrznym” otoczeniu społecznym.
Organyzacyjne strukrury zakonow rycerskich w Europie sredniej
Každý ze tří velkých rytířských řádů budoval ve střední Evropě svoji strukturu odlišným způsobem. To záviselo na jedné straně na zvyklostech, které se postupně vyvíjely na Západě, na druhé straně to ale reflektovalo místní situaci a také akcenty, které řády svým majetkům ve střední Evropě přikládaly. Johanité, kteří se objevují ve střední Evropě jako první již ve druhé polovině 12. století (Praha, Mailberg), budovaly pevnou strukturu po celé 13. století, aby posléze dospěli k vytvoření dvou převorátů, německého s osmi a českého se čtyřmi nižšími jednotkami (Čechy, Morava, Slezsko, Rakousko). Domy řádu německých rytířů, jehož počátky jsou spojeny v krále Přemyslem Otakarem I. jeho bratrem Vladislavem Jindřichem, v Čechách a na Moravě, byly organizovány do tzv. bailie, která byla závislá na zemském mistru v Prusku a posléze na velmistrovi. Templáři patřili do svazku Německa a slovanských zemí, posléze se začal vydělovat slezsko-polský okresek a česko-moravskou-rakouská část.
Wielki mistrz Johann von Tiefen wobec elekcji króla Polski w 1492 r.
Kazimierz Jagiellończyk przed swą śmiercią zalecił swym polskim poddanym na króla swojego syna Jana Olbrachta. Tron Jagiellonów w Polsce był jednak elekcyjny. Do udziału w wyborze nowego władcy rada koronna zaprosiła również wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego Johanna von Tiefen, ponieważ w myśl warunków II pokoju toruńskiego z 1466 r. wielki mistrz był "księciem i doradcą króla i Królestwa". Własny list do mistrza napisała również królowa - wdowa Elżbieta, zachęcając go do poparcia Jana Olbrachta. Królewicz miał bowiem konkurentów do tronu. Zwierzchnik Zakonu udał się na elekcję, zawrócił jednak z drogi, formalnie wymawiając się chorobą. W rzeczywistości jednak otrzymał informacje o konfliktach w łonie dynastii, w które nie chciał się angażować. Konsekwencją były jego późniejsze nienajlepsze relacje z królem Janem Olbrachtem. Elekcja 1492 r. to jedyne tego rodzaju wydarzenie, w którym miał partycypować wielki mistrz jako władca zależny od Polski.
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Stosunek ostatnich królów Francji z dynastii Kapetyngów do największych zakonów rycerskich postrzegany jest zazwyczaj przez pryzmat procesu templariuszy zapoczątkowanego w 1307 r. aresztowaniem braci z rozkazu Filipa IV Pięknego (1285-1314). Z tego powodu zdecydowana większość badaczy przyjmuje, że władca ten oraz jego trzej synowie i następcy byli wrogo nastawieni również wobec joannitów. Ponowna analiza zachowanych źródeł pozwala jednak wyciągnąć inne wnioski na temat relacji francuskich monarchów z zakonem, który w pierwszych dekadach XIV w. miał być głównym organizatorem nowej krucjaty.
Walka inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego o zwierzchnictwo nad Rygą - upokorzenie miasta w 1330 r.
Walka o polityczne zwierzchnictwo nad Rygą między zakonami rycerskimi (pierwotnie Kawalerami Mieczowymi a po 1237 r. jego następcą prawnym Inflancką gałęzią Zakonu Krzyżackiego) trwała niemal przez cały okres istnienia tzw. Dawnych Inflant (do roku 1561) i często miała krwawy przebieg. Jednym z jej kulminacyjnych punktów były warunki pokoju narzucone Rydze po ponad 30 letniej wojnie (30 marca 1330). Ryga musiała złożyć Zakonowi hołd lenny, przyjąć do rady miejskiej przedstawiciela Zakonu, zrzekła się na jego rzecz połowy przychodów ze sprawowania jurysdykcji, oddała Zakonowi działkę w mieście pod budowę nowego zamku zakonnego, miała wysyłać oddział 25 zbrojnych na wyprawy zakonne oraz zobowiązała się ufundować 5 wikarii wieczystych, każda o wartości 6 grzywien srebra, z prawem patronatu należącym do Zakonu, by odprawiać memorię za poległych w wojnie. Uroczysty wjazd Zakonu do miasta nastąpił ku dodatkowemu pognębieniu mieszczan przez wyburzony w tym celu fragment muru miejskiego.
Zakon niemiecki jako podmiot władzy w świetle przywileju chełmińskiego z 1233 r.
W historiografii stawiano już pytanie, jakie wyobrażenia o swojej władzy mieli wystawcy przywileju, najwyżsi dostojnicy zakonu niemieckiego. Np. zwrócono uwagę na wpływ pojęć wywodzących się z prawa rzymskiego. W związku z zagadnieniem regaliów analizowano miejsce przywileju chełmińskiego w systemie źródeł prawa.
W dotychczasowych badaniach przywileju chełmińskiego niewiele uwagi poświęcono oddziaływaniu prawa kanonicznego na jego tekst, mimo że jego wystawcą była wspólnota religijna. Powstaje pytanie, czy i w jakim zakresie normy tego prawa były uwzględniane przez zakon jako podmiot władzy. Istotnym pytaniem badawczym jest także w jakim stopniu w przywileju uwzględniono charyzmę religijną zakonu jako źródło jego władzy. Wiadomo, że elementy tej charyzmy były w 13 wieku obecne w języku kancelaryjnym, którym posługiwał się zakon jako podmiot władzy. Te zagadnienia znajdują się w centrum naszych badań.
Sprowadzenie templariuszy do Polski w świetle źródeł jako jedna z prerogatyw władzy książąt dzielnicowych
Niniejszy referat będzie dotyczył okoliczności sprowadzenia do Polski templariuszy, w oparciu o średniowieczne źródła pisane. Osią prowadzonych rozważań będzie analiza wspomnianej problematyki, w odniesieniu do prerogatyw władzy, jakimi dysponowali książęta dzielnicowi. Szczególny nacisk zostanie położony na rolę Henryka I Brodatego oraz Władysława Odonica – jako tych książąt, którzy położyli szczególne zasługi jeśli chodzi o przybycie templariuszy do Polski. Analizie zostaną poddane takie zagadnienia jak: motywy książąt skłaniające do sprowadzenia zakonu, chronologia przybycia templariuszy, nadania poczynione przez książąt, jak i korzyści, jakie wynikły z przybycia zgromadzenia do Polski. W podsumowaniu zostaną zawarte najważniejsze konkluzje i wnioski badawcze.
Relacje kalatrawensów z władcami Kastylii w II poł. XII i I poł. XIII w.
Celem niniejszego referatu jest ukazanie w zarysie ewolucji stosunków łączących zakon rycerski Calatrava z władcami Królestwa Kastylii (od 1230 r. Królestwa Kastylii i Leónu) na przestrzeni II poł. XII i I poł. XIII w. W trakcie wystąpienia omówiony zostanie wkład kastylijskich monarchów w powstanie i rozwój wspomnianego zgromadzenia zakonnego w pierwszych dziesięcioleciach jego funkcjonowania. Obok zagadnień gospodarczych i militarnych przedstawione zostaną także próby politycznej ingerencji Korony Kastylii w wewnętrzne sprawy Zakonu. Analizę dopełni refleksja nad wpływem kastylijskich królów, jako jednego z podmiotów zewnętrznych, na kształtowanie się planów działalności zakonu Calatrava poza Półwyspem Iberyjskim (Ziemia Święta, Półwysep Apeniński, Królestwo Francji, Pomorze Gdańskie) i realizację niektórych spośród tych zamierzeń.
„Między współpraca a wojną”. Zakony rycerskie wobec dynastii wschodniopomorskiej
Ze względu na sąsiedztwo pruskie władcy Pomorza Wschodniego z dynastii Sobiesławiców aktywnie uczestniczyli w uposażaniu zakonów rycerskich, które swe placówki założyły na pograniczu polsko-pruskim i pomorsko-pruskim. Byli to joannici, kalatrawensi, bracia dobrzyńscy czy też Krzyżacy. Relacje między tymi zakonami a książętami wschodniopomorskimi układały się w różny sposób. Okresowa współpraca przeradzała się niekiedy w ostry konflikt. Książęta dążyli wówczas do usunięcia wpływów zakonów rycerskich w ich władztwach.
Od Burzenlandu do Prus. Porównanie działań Zakonu Krzyżackiego w dążeniu do utworzenia własnego państwa
Referat analizuje działania Zakonu Krzyżackiego na Węgrzech i w Prusach w kontekście ich dążeń do utworzenia własnego państwa. Omówione zostaną przyczyny sprowadzenia Krzyżaków do Burzenlandu przez Andrzeja II i do ziemi chełmińskiej przez Konrada Mazowieckiego. Przedstawiona będzie polityka Zakonu wobec władz świeckich i kościelnych, zwłaszcza próby uzyskania niezależności, które doprowadziły do konfliktu z królem węgierskim i wypędzenia rycerzy w 1225 r. Druga część skupi się na misji pruskiej, uwzględniając wpływ doświadczeń z Burzenlandu na strategię Zakonu. Przeanalizowane zostaną metody ekspansji, chrystianizacji i budowy struktur administracyjnych. Podsumowanie wyjaśni, dlaczego próba stworzenia państwa na Węgrzech zakończyła się porażką, a w Prusach doprowadziła do powstania potężnego organizmu politycznego.
