Broń od starożytności stanowiła atrybut władcy, a różne elementy broni zaczepnej (miecze, włócznie, maczugi, buławy) pełniły rolę atrybutów władzy wojskowej. Władzę terytorialną manifestowano poprzez zatknięcie włóczni z proporcem w widocznym miejscu. Wkroczenie z takim symbolem na obcą ziemię oznaczało wysunięcie roszczeń terytorialnych. Podobnie miecz był podstawowym atrybutem dobrego władcy, a jego przekazanie było oznaką przychylności, ale również wyraźnym znakiem obowiązku obrony swojego pana. Zgodnie z dawnymi prawami zwyczajowymi broń była użyczana przez wodza i po śmierci wojownika powinna być, poza wyjątkowymi przypadkami, zwrócona właścicielowi. Być może to właśnie jest powodem umieszczania jej przy zmarłych, a dokonywane przez archeologów znaleziska grobowe interpretować należy jako symbol funkcji pełnionej za życia przez pochowanego. Groby takie koncentrują się w pobliżu ówczesnych centrów władzy i gospodarki. Szczególna rola przypadała przy tym mieczowi, który stanowił jedno z insygniów koronacyjnych oraz atrybut władzy, nie tylko politycznej, ale również sędziowskiej. Tym, i podobnym zagadnieniom chcemy poświęcić obrady w ramach planowanej sekcji.
3. Weapons - tool and symbol of power
Weapons have been an attribute of the ruler since antiquity, and various offensive weapons (swords, spears, clubs, maces) have been regarded as symbols of military power. The territorial authority was manifested by displaying a spear with a banner in a prominent place. Entering a foreign land with such a symbol meant making territorial claims. Similarly, the sword was a basic attribute of a good ruler, and its handing over was a sign of favour, but also a clear sign of duty to defend a patron. According to ancient customary laws, weapons were lent by the chieftain and, after the death of a warrior, should be returned to the owner. Perhaps this is the reason why they were placed next to the deceased, and grave goods should be interpreted as a symbol of the function played by the buried during his life. Graves with swords tombs are often concentrated near the centres of power and economy of the time. A special role of the sword resulted in his role during coronation and an attribute of power, not only political but also judicial. These and similar issues will be the focus of the planned section.
Tarcza, stosowana od epoki brązu, jako mobilna osłona wojownika, ze względu na swoją budowę doskonale nadawała się do eksponowania przekazu wizualnego w formie graficznego znaku umieszczanego na jej płacie. Jego funkcje mogły być wielorakie, poczynając od czysto estetycznych, podnoszących morale i status właściciela (tarcza Achillesa, Il. XVIII 480-607), poprzez praktyczne - umożliwiające rozpoznanie członków własnej grupy etnicznej lub jednostki na polu walki (Λ na spartańskich tarczach), po symboliczne, religijne i apotropaiczne. Wprawdzie ze względu na utylitarny charakter i nietrwały materiał, z jakiego konstruowano tarcze (drewno, skóra), do czasów współczesnych zachowały się ich jedynie nieliczne egzemplarze, to dzięki wyobrażeniom w sztuce możliwe jest prześledzenie zmieniających się form dekoracji płatu tarczy na przestrzeni wieków. W swoim wystąpieniu zamierzam przeanalizować religijne, symboliczne oraz polityczne motywy graficzne pojawiające się w sztuce bizantyńskiej.
Wczesnośredniowieczne trzewiki pochew mieczy – przeznaczenie utylitarne czy symboliczne
Trzewik to w literaturze bronioznawczej dolne okucie pochwy miecza lub szabli, wykonane najczęściej z metalu, mające na celu jej wzmocnienie i zabezpieczenie przed uszkodzeniem. Źródła pisane informują, że miecz bez pochwy był o połowę tańszy, stanowiła więc ona ważny element oporządzenia wojskowego. Czy jednak każda posiadała stosowne wzmocnienie? Znaleziska archeologiczne ukazują znaczącą przewagę liczby znanych mieczy nad liczbą trzewików. W Europie Środkowej żaden miecz w grobie nie został znaleziony wraz trzewikiem, albo zatem do grobu składano nagie miecze, albo w pochwach ale bez tego elementu. Wystąpienie będzie poświęcone rozważaniom czy trzewiki pełniły jeszcze inne, oprócz praktycznych, funkcje. Różnorodne symbole widoczna na ich powierzchni można interpretować bowiem w kategoriach heraldycznych czy apotropaicznych.
Buława emblematem władzy w średniowiecznej Polsce?
Muzeum Archeologiczne Środkowego Nadodrza w Zielonej Górze z/s w Świdnicy
Prosta broń o formie drewnianej pałki zaopatrzonej na końcu w metalową lub kamienną głowicę znana jest już od starożytności. W kulturze wschodu bardzo szybko oręż ten łączył funkcje militarne z rolą atrybutu dowódczego, co wynikało najpewniej z roli emblamatycznej maczug. Prawdopodobnie w wyniku wpływów ruskich broń ta dociera również na teren średniowiecznej Polski. Na podstawie znalezisk wydaje się, że mogła być używana przez wszystkie klasy społeczne. Od XV w. określano ją terminem pochodzenia tatarskiego lub tureckiego – buława. Od XVI w. buławy stanowiły symbol godności władzy hetmańskiej, a jej militarna funkcja uległa ograniczeniu. Buław mogli używać tylko hetmani, stąd urząd hetmański określało się mianem buławy. Buławić znaczyło hetmanić, przywodzić wojsku.
Czy jednak nowożytna niezwykle prestiżowa funkcja buław w Polsce miała swoje korzenie w średniowieczu, jak w innych krajach Europy? Możliwe przyczyny i uwarunkowania zostaną przeanalizowane na podstawie źródeł pisanych i obrazowych.
Wczesnośredniowieczne społeczności Prusów i Jaćwingów, aż do czasów krzyżackiej konkwisty pozostawały poważnym zagrożeniem dla swych sąsiadów, co potwierdzają liczne źródła historyczne. Oznacza to, że wbrew z utrwalonemu w powszechnej świadomości przekonaniu o ich ograniczonym potencjale kulturowym, dysponowały one znaczną siłą militarną, wspartą systemem władzy pozwalającym na jej efektywne wykorzystania w akcjach ofensywnych.
W tym kontekście, kluczowym zagadnieniem pozostaje standard wczesnośredniowiecznego uzbrojenia Prusów i Jaćwingów - coraz lepiej poznawany dzięki wynikom prowadzonych w ostatnich latach badań archeologicznych. Jego najbardziej spektakularnym elementom, tj. mieczom (wraz z towarzyszącą im problematyką zróżnicowania i funkcji - także symbolicznej), poświęcone będzie zapowiadane tym abstraktem wystąpienie.
Miecz w świecie pierwszych Piastów – wyróżnik społeczny, czy symbol przynależności grupowej?
Od swoich narodzin w epoce brązu, europejski miecz pełnił tyleż praktyczne funkcje bojowe, co symboliczne. W tym ostatnim zadaniu odnosił się do świata bogów i szerzej mitologii, władzy, struktury społecznej, etyki i prawa. Zanim stał się potężnym symbolem europejskiego rycerstwa, stanowił znak rozpoznawczy celtyckiego wojownika okresu lateńskiego, natomiast w V w. n.e. tzw. Goldgriffspatha, a w VI i VII miecze z pierścieniami przy głowicy były czytelnym znakiem rozpoznawczym członków elitarnych grup wojowników w krajach germańskich. W swoim wystąpieniu stawiam pytanie, czy w realiach wczesnopiastowskich niektóre typy mieczy, poza oczywistym emblematem górnych warstw stratygrafii społecznej, mogły być także nośnikiem informacji o przynależności do profesjonalnej grupy wojowników. Przyjrzę się zwłaszcza pysznie dekorowanym mieczom typu S i Z w systematyce J. Petersena, ale także wydzielonemu przez A. Nadolskiego typowi α, zyskującemu na popularności od początku XI w.
Znaleziska elementów broni ze znakami Rurykowiczów z terytorium księstwa połockiego: możliwości interpretacji
Tak zwane „znaki Rurykowiczów” reprezentują niezwykle specyficzne zjawisko we wczesnośredniowiecznej emblematyce wschodnioeuropejskiej. Uważa się, że każdy z przedstawicieli rozgałęzionej dynastii Rurykowiczów posiadał własny, różniący się od innych, znak w postaci dwuzębu lub trójzębu, który mógł być prezentowany na monetach lub pieczęciach, lub był umieszczany na różnych przedmiotach, będących symbolem władzy książęcej lub własności. Osobną, stosunkowo nieliczną, ale niezwykle interesującą kategorię zabytków ze znakami Rurykowiczów stanowią znaleziska elementów uzbrojenia.
Referat poświęcony jest analizie znalezisk elementów uzbrojenia ze znakami Rurykowiczów z terytorium ziemi połockiej, a także powiązanych z przedstawicielami połockiej dynastii książęcej. Podstawowa uwaga zostanie poświęcona analizie metodologii i podstawowych możliwości korelacji pewnych znaków Rurykowiczów z poszczególnymi przedstawicielami dynastii książęcej.
Narzędzie walki, wyposażenie łowcy, atrybut władzy, przedmiot magiczny, sygnifikant pogrzebowy – funkcja oręża w środowisku Połowców.
W środowisku nomadów o przetrwaniu decydowali wolni mężczyźni, zdolni do walki konnej lub polowania. Archetyp protoplasty-wojownika stał się podstawą wykształcenia się kultu przodków oraz specyficznej obrzędowości pogrzebowej, w której kluczowe znaczenie miał koń i uzbrojenie. Poza walorem bojowym, broń była oznaką pozycji społecznej i rangi wojskowej oraz posiadała właściwości magiczne. W wystąpieniu wskażemy, jakimi rodzajami broni posługiwali się przedstawiciele doborowej jazdy połowieckiej podczas polowania, walki, zawierania przysiąg. Które rodzaje broni sygnalizowały w ich środowisku status i rangę i porównamy je do przedstawień w sztuce stel. Przeanalizujemy umiejscowienie broni w przestrzeni miejsca grzebalnego i spróbujemy wyjaśnić, co oznaczała obecność lub jej brak przy zmarłym i czy ma to związek z tradycją, wierzeniami, zmianą taktyki walki, przejęciem nowych rodzajów broni, wewnętrznym zróżnicowaniem kulturowym sojuszy połowieckich czy modą.
Do jakiego stopnia elitarny charakter mają zabytki uzbrojenia znalezione w elitarnym kontekście?
Celem wystąpienia jest przedyskutowanie potencjału interpretacyjnego średniowiecznych znalezisk uzbrojenia z fosy zamku Kolno na Śląsku. Większość z nich może być wiązana z oblężeniem warowni w 1443 r. Mamy w tym przypadku do czynienia przeważnie z przedmiotami użytkowymi. Odnotowano też zabytki związane z przyboczną bronią białą, która pełniła rolę akcesorium stroju oraz symbolu statusu właściciela. Wśród badanych źródeł udokumentowano ponadto zbiór wytoczonych z dębu bełtów do kuszy wyposażonych w tępe głowice. Służyły one do polowania na drobną zwierzynę. W rozpatrywanym przypadku odkryto je jednak w warstwach destrukcyjnych związanych z oblężeniem zamku w towarzystwie innych militariów. Aby zwiększyć ich siłę obalającą niektóre z głowic wzmocniono dodatkowo żelaznymi gwoździami. Pojawia się więc istotne pytanie o możliwości określenia elitarnego, bądź standardowego charakteru znaleziska przede wszystkim z uwagi na kontekst jego odkrycia.
Uzbrojenie a wiek zmarłych pochowanych na wczesnośredniowiecznych nekropoliach z terenu ziem polskich – aspekty społeczne i kulturowe
Kwestie związane z wiekiem zmarłych i indywidualnym cyklem życia postrzegane przez pryzmat znalezisk archeologicznych były omawiane w piśmiennictwie archeologicznym, przy czym najczęściej koncentrowano się na wybranej grupie społecznej, zwłaszcza na dzieciach. Do wyjątków należą analizy obejmujące całą populację lub większą jego część. W oparciu o materiały pochodzące z wczesnośredniowiecznych cmentarzysk z ziem polskich oraz analizy antropologiczne podjęta została próba uchwycenia korelacji i powiązań pomiędzy elementami uzbrojenia wchodzącymi w skład pośmiertnego wyposażenia, a wiekiem pochowanych z nimi osób. Założyć można, że w kolejnych etapach cyklu życiowego człowieka, które z jednej strony regulowane były procesami biologicznymi, z drugiej zaś znajdowały odniesienia społeczne i kulturowe, dochodziło do zmian w strukturze wyposażenia militarnego. Celowe jest zatem postawienie pytania o ich przyczyny i uwarunkowania.
Uzbrojenie jako element budowy wizerunku władcy w ikonografii książąt z dynastii Gryfitów w XV w.
W wystąpieniu zostaną poddane analizie trzy wizerunki władców Księstwa Pomorskiego z XV w.: kenotaf księcia Barnima VI z kościoła w Kenz (Meklemburgia-Pomorze Przednie) z ok. 1410 r., wizerunek Eryka I Pomorskiego króla Danii, Norwegii i Szwecji z 1424 r., niedawno zidentyfikowany i częściowo zachowany fresk z postacią Bogusława X w zamku w Písku (Czechy) z 1479 r. oraz przedstawienia heraldyczne i sfragistyczne z tamtego okresu. Rozważania dotyczyć będą ikonografii oraz elementów przedstawionego uzbrojenia w kontekście zachowanej w zbiorach muzealnych broni z tych terenów. Przeanalizowany zostanie sposób budowania w sztuce wizerunku książąt pomorskich poprzez nawiązanie do średniowiecznego etosu rycerza.
Potentior inter omnes. Elitarne pochówki z bronią z obszaru Jaćwieży
Na terytorium historycznej Jaćwieży odkryto pochówki elitarnych wojowników pełniących za życia funkcje przywódcze. Pochodzą one zarówno z badań archiwalnych, jak i najnowszych odkryć. W referacie przedstawione zostaną znaleziska sepulkralne z Szurpił, Krukówka, pow. suwalski oraz Staczy, pow. olecki. W Szurpiłach na uwagę zasługuje grób na stokach Góry Zamkowej. Pochowany tu młody wojownik potraktowany został w wyjątkowy sposób. Jego szczątki rozdzielone były na kilka jam, przykrytych wspólnym brukiem kamiennym otoczonym wieńcem dużych głazów i stel. Choć sam grób nie miał bogatego wyposażenia to zawierał m.in. ozdobne okucie hełmu, a w obiektach towarzyszących znaleziono elementy elitarnego uzbrojenia. W Krukówku odkryto rozległą jamę, w której odkryto liczne pochówki kobiet i męższczyzn oraz bogate wyposażenie, w tym broń i oporządzenie je jeździeckie. W Staczach na piaszczystym pagórku, przypominającym duży kurhan odkryto m.in. groty włóczni i importowany miecz z wyrytym napisem.
