29. Dzieło - twórca - fundator. Historia sztuki i archeologia architektury wobec procesów kształtowania się władzy i tożsamości społecznej
W wyniku interdyscyplinarnych badań, ale również badań indywidualnych, studia nad architekturą średniowieczną lub dziełami rzeźby, malarstwa czy rzemiosła artystycznego pozwalają coraz pełniej interpretować ich walor artystyczny oraz ikonografię. Równocześnie analizy te umożliwiają osadzenie ich w kontekście społecznym i politycznym. Dzieła powstające w okresie średniowiecza mają szczególne znaczenie dla zrozumienia nie tylko procesów artystycznych, ale także powiązań środowisk politycznych – w tym kościelnych – nierzadko odległych od siebie, chociaż zaskakująco bliskich. Pozwalają także spojrzeć w nowym świetle na procesy związane z formowaniem się władzy i jej sprawowaniem, na fundatora z jego zamysłem i na sztukę jako formę komunikacji. Proponowany panel ma za zadanie zaprezentować nowe spojrzenie na dzieła już znane oraz przedstawienie nowych, w kontekście koncepcji dotyczących relacji pomiędzy dziełem, artystą a fundatorem. Przy braku spersonalizowanej atrybucji – wiele dzieł musi przemówić poprzez samą materię, formę lub styl i poprowadzić badaczy w głąb kontekstualnych relacji z władzą i czasem, w którym powstały.
29. Work - creator - funder. History of art and archaeology of architecture toward processes of social identity formation
As a result of interdisciplinary research, but also individual research, the study of medieval architecture or works of sculpture, painting or craftsmanship allows an increasingly complete interpretation of their artistic value and iconography. At the same time, these analyses make it possible to set them in a social and political context. Works created in the medieval period are of particular importance for understanding not only artistic processes, but also the interrelationships of political circles - including ecclesiastical circles - often distant from each other, although surprisingly close. They also allow us to look in a new light at the processes involved in the formation of power and its exercise, at the founder with his or her ideas and at art as a form of communication. The proposed panel aims to present new insights into works already known and to present new, in-context ideas about the relationship between the work, the artist and the funder. In the absence of personalised attribution - many works need to speak through their very matter, form or style and lead researchers deeper into the contextual relationships with the authority and time in which they were created
Przedmiotem referatu jest zespół dzieł sztuki powstałych w okresie między początkiem panowania Henryka Brodatego (1201) a śmiercią Henryka Pobożnego pod Legnicą w roku 1241. Chodzi przede wszystkim o dzieła fundowane przez członków dynastii. Badania obejmą zespoły rezydencjonalne (Wrocław, Legnica), założenia klasztorne (Trzebnica, Lubiąż, Henryków, wczesne klasztory mendykanckie) wraz z ich wyposażeniem artystycznym oraz zespoły miejskie i ich świątynie. Analizy i interpretacje dzieł nastawione będą na odczytanie przesłań i treści ideowych, a także na identyfikację ich funkcji w kontekście zamiarów i zadań, jakie stawiali sobie obaj książęta. Autor będzie się starał dać odpowiedź na pytanie, czy fundacje książęce nastawione były przede wszystkim na wsparcie panowania dynastii i na perspektywiczny zamiar uzyskanie korony polskiej, czy też realizacje arty-styczne miały wyrażać głębokie treści religijne, panujące na dworze, a inspirowane przez środowiska zakonne.
Budowniczy Bartel Ranisch z Gdańska (1648–1710/11) i początki badań konstrukcyjnych nad architekturą średniowieczną
Proponowany referat będzie dotyczył działalności budowniczego Bartla Ranischa z Gdańska. Wprawdzie nie dysponował on humanistycznym wykształceniem, ale zdobył się na opracowanie traktatów o kościołach (1695) i budowlach publicznych (1707) rodzimego miasta. Pierwszy z nich jest bodaj pierwszą w literaturze europejskiej pracą, w której dzieła średniowiecznej architektury zostały omówione nie pod kątem dziejów ich fundacji oraz znajdujących się w nich zabytki przeszłości, ale ze względu na samą architekturę, zwłaszcza bogate sklepienia żebrowe. Bartel Ranisch nie mógł jeszcze dysponować umiejętnością opisu i analizy architektury, które wypracowane zostały przez francuską archeologię architektury na początku XIX wieku, ale jego praca, łącząca doświadczenia projektującego architekta i historyka-amatora stanowi pionierski, niezwykle wczesny krok w stronę wykształcenia się nowego kierunku badawczego, rozwiniętego dopiero stulecie później przez Arcisse’a de Caumont.
Repetycja formy architektonicznej jako strategia budowania tożsamości miasta w późnośredniowiecznej aglomeracji krakowskiej
Uderzającą cechą architektury Krakowa w okresie ok. 1300 – ok. 1550 jest daleko idące wzajemne podobieństwo czterech wielkich kościołów bazylikowych z wydłużonymi chórami oraz szeregu sakralnych i świeckich budowli o fasadach licowanych ciosami wapienia z dekoracją maswerkową; z pejzażu miasta zniknęły natomiast równie ujednolicone mniejsze kościoły o dwunawowych korpusach oraz (prócz kościoła Mariackiego) wysokie hełmy z wieńcami małych igliczek. Wydaje się, że upatrywanie w każdej z tych grup dzieła jednego warsztatu jest niemożliwe do utrzymana, a podobieństwo form wynikało z oczekiwań fundatorów – jego przyczyny trzeba więc szukać raczej w zjawiskach społecznych niż czysto artystycznych. Proponowany referat będzie stanowił więc próbę ukazania na tle porównawczym wspomnianych prestiżowych budowli jako manifestacji tożsamości różnych grup interesu i warstw społecznych, niekiedy przybierającej postać swego rodzaju rozgrywki między władz zwierzchnią, biskupią oraz komuną miejską.
Wawelskie rezerwaty archeologiczne w perspektywie władzy. Obchody tysiąclecia państwowości
Wzgórze wawelskie, miejsce o szczególnym znaczeniu w tożsamości Polaków, stało się w XX wieku przestrzenią istotnych odkryć archeologicznych. Odsłaniane przez Adolfa Szyszko-Bohusza relikty średniowiecznych budowli były szeroko dyskutowane w naukowym środowisku, jak i na łamach gazet. Przeszłość stała się ważnym głosem w procesie budowania chrześcijańskiej tożsamości mającej się odrodzić po latach Polski. Rezerwaty oddane do użytku publicznego były pierwszymi przykładami na ziemiach polskich muzealizacji miejsc wykopalisk. Wzgórze wawelskie stało też w centrum swoistej walki pomiędzy katolickimi obchodami Milenium Chrztu Polski i państwowymi Tysiąclecia Państwa Polskiego. Przedmiotem wystąpienia będzie dyskurs władzy poświęcony wawelskim rezerwatom archeologicznym.
Władza biskupia versus ambicje mieszczańskie w średniowiecznej architekturze diecezji lubuskiej
Relacje pomiędzy biskupami lubuskimi a mieszczaństwem napiętnowane były licznymi napięciami. Po spaleniu katedry w Górzycy przez mieszczan frankfurckich biskup podjął starania o podniesienie frankfurckiej fary Mariackiej do rangi katedry. Elity miejskie jednak stanowczo sprzeciwiły się temu. Dzięki wsparciu ze strony margrabiego Ludwika udało się zniweczyć plany biskupa, który musiał się zadowolić siedzibą w Fürstenwalde. Wkrótce po tej rozgrywce we Frankfurcie przy kościołach Mariackim i św. Mikołaja podjęto gruntowną przebudowę chórów w formie obejściowej. W wystroju ukryto wyraźne przesłania pod adresem biskupa. Nie dziwi zatem, że po husyckim zniszczeniu katedry w Fürstenwalde przyszedł czas na „architektoniczną odpowiedź”: wzniesiono chór obejściowy, wyraźnie nawiązujący do programu zrealizowanego przy kościele Mariackim we Frankfurcie. Celem referatu jest naświetlenie wpływu rozgrywek politycznych na architekturę i wystrój far w ośrodkach miejskich biskupstwa lubuskiego.
Nie dalej jak w 1014 roku oddano do użytku w kaplicy pałacowej w Akwizgranie tak zwaną ambonę Henryka II, pierwszy tego obiekt w Kościele zachodnim. Mimo przepastnej literatury przedmiotu nie rozważono kwestii: po co to narzędzie władzy i sacrum ufundowano, czyli do czego jakiego celu liturgicznego miała służyć. Zamierzeniem referatu jest próba rozwiązania zagadki przeznaczenia tego artefaktu głównie poprzez interpretację passusów z X-wiecznych źródeł: Res gestae Saxonicae Widukinda z Korbei i Περί τῆς βασιλείου τάξεως, czyli O ustroju cesarstwa Konstantyna VII.
Czy stauroteka lednicka należała do kobiety? Przyczynek do nowej interpretacji funkcji relikwiarza.
Wyróżniającą staurotekę lednicką cechą jest zastosowanie gagatu – kamienia półszlachetnego, w średniowieczu łączonego z właściwościami magicznymi i leczniczymi. Referat stanowi propozycję nowej interpretacji funkcji i charakteru stauroteki lednickiej, w oparciu o odczytanie możliwych treści, wyrażonych użyciem gagatu. Silne związki ze sferą kobiecą, zarówno wykorzystanego kamienia, jak i relikwii Drzewa Krzyża Świętego, pozwala powiązać relikwiarz z postacią kobiecą z rodziny panującej. Szczególne właściwości elektrostatyczne gagatu, jak również skromne, wykonanie i niewielkie rozmiary stauroteki oraz brak wykorzystania propagandowego wskazują na przedmiot prywatnej dewocji, a nie dar dyplomatyczny. Zreferowana historia symboliki gagatu ma również na celu wykazać jak dużą rolę we współczesnych badaniach nad odczytaniem treści wyrażanych przez użycie kamieni szlachetnych może odgrywać przekazywana od starożytności tradycja magiczna i alchemiczna.
Późnoromański kościół p.w. Krzyża Świętego w Opolu
Opole w II połowie XII wieku stało się stolicą udzielnego księstwa. Lokację na prawym brzegu Odry zainicjował zapewne około 1217 roku książę Kazimierz I. Prawdopodobnie wkrótce po wytyczeniu kwartałów w północnej części terenu objętego lokacją, przy bramie Odrzańskiej, rozpoczęto budowę kościoła parafialnego. Referat prezentuje wyniki badań reliktów świątyni rozpoczętej w 1 tercji a ukończonej u schyłku XIII wieku. Forma oraz detal architektoniczny wskazują, że wpływ na kształtowanie kościoła miały warsztaty saksońskie które dotarły do Opola prawdopobnie za pośrednictwem Wrocławia. Jego monumentalna architektura złożona z kwadratowego prezbiterium, trójnawowego korpusu z transeptem i masywu wieżowego dominowała w panoramie stolicy księstwa. Świątynia stanowiła zapewne spełnienie ambicji książąt: Kazimierza I i jego synów Mieszka II oraz Władysława I.
Kościół Najświętszego Salwatora w Krakowie - fundacja książąt krakowskich czy Piotra Włostowica? – fakty, mity, przypuszczenia
Kościół Najświętszego Salwatora jest jedną z najbardziej tajemniczych budowli w obrębie dzisiejszego Krakowa. Bliżej nieznane są okoliczności jego fundacji – źródła pisane wskazują na Piotra Włostowica lub jednego z książąt krakowskich. Niejasna pozostaje też pierwotna funkcja i forma budowli. Sięgnięcie do zachowanej dokumentacji z badań archeologicznych zaowocowało nowymi wnioskami, weryfikującymi dotychczasowe hipotezy na temat procesu powstawania świątyni. We wstępie referatu przedstawię w formie skróconej, obecny stan badań. Następnie zostaną zaprezentowane wnioski płynące z analizy zachowanych reliktów murów. Będą one podstawą do przedstawienia nowej koncepcji średniowiecznych faz kościoła, popartej przez wirtualne modele rekonstrukcyjne. W końcowej fazie spróbuję odpowiedzieć na pytanie, czy na podstawie interdyscyplinarnej analizy danych istnieje możliwość wskazania fundatora kościoła i jego związków z określonym kręgiem artystycznym funkcjonującym w Europy Zachodniej XII wieku
Fundacje romańskich kościołów na Sardynii a polityczna sytuacja wyspy w XI-XIII w.
Wystąpienie będzie próbą analizy znaczenia rozwoju romańskiej architektury sakralnej na Sardynii dla zrozumienia sytuacji politycznej i jej zmian zachodzących na wyspie od XI do XIII w. Ukształtowane co najmniej od 2. połowy XI w. cztery niezależne sardyńskie królestwa (giudicati) stopniowo dostawały się w tym czasie w orbitę wpływów republik Pizy i Genui, co doprowadziło do upadku trzech z nich w 2. połowie XIII w. Fundacje kościołów romańskich, w wielu przypadkach związanych ze sprowadzanymi na Sardynię przez władców czterech giudicati zakonami, poprzez swój kontekst odzwierciedlają niejednokrotnie sytuację polityczną poszczególnych królestw oraz zachodzące w niej zmiany. Problematyka ta zostanie omówiona z uwzględnieniem źródeł pisanych oraz wyników badań archeologicznych i architektonicznych.
Wielkopolskie palatia pierwszych Piastów a rezydencje cesarskie w Werli i Kwedlinburgu
W ostatniej dekadzie zakończono wieloletnie badania weryfikacyjne na obszarze cesarskiego pfalzu w Werli, w którym to relikty architektoniczne budynków rezydencjonalnych były zawsze punktem odniesienia dla palatium na Ostrowie Lednickim. W ubiegłym roku ponownie odsłonięto również relikty czworolistnej struktury pod posadzką krypty kolegiaty św. Serwacego w Kwedlinburgu. Referat ma na celu konfrontację wyników tych badań z aktualnym stanem wiedzy na temat rezydencji piastowskich w Wielkopolsce i powtórnie stawia kwestię wpływu dwóch saskich ośrodków na wczesnopiastowskie palatia na Ostrowie Lednickim, w Gieczu i Poznaniu.
Sztuka i władza. Patronat artystyczny biskupa Aleksandra z Malonne.
Aleksander z Malonne sprawował urząd biskupa płockiego w latach 1129–1156, ten czas zapisał się w dziejach Mazowsza jako okres rozwoju politycznego, religijnego i kulturowego. Aleksander ufundował i wyposażył dwa kościoły: katedrę w Płocku, której kapitułę zreformował, oraz opactwo w Czerwińsku, do którego sprowadził kanoników regularnych. Lista dzieł przypisywanych jego inicjatywie jest długa i zróżnicowana, obejmuje manuskrypty, rzeźbę, obiekty rzemiosła artystycznego oraz architekturę. Grupę tę charakteryzuje różnorodność formalno-stylistyczna, bowiem omawiane tu dzieła wykonane zostały przez rozmaite warsztaty pochodzące z całej Europy, od Nadrenii po Lombardię.
Referat ten poświęcony będzie proweniencji artystycznej dzieł stworzonych lub sprowadzonych na Mazowsze z inicjatywy Aleksandra, a także omówi je w kontekście jego relacji z ośrodkami zagranicznymi. Ostatecznie zaś rozważy, co ta kolekcja może nam przekazać o postaci Aleksandra i jego ambicjach wobec biskupstwa płockiego.
Architektura w czasach Bolesława Śmiałego. Fundacje, kontynuacje, budowy, odbudowy?
Organizacja kościelna w dobie Piastów przybrała na sile w czasach Bolesława Śmiałego, gdy powstają nowe klasztory a nawet nowe biskupstwo w Płocku. Zważywszy na potężny spór badaczy w sprawie inicjatywy i roli Bolesława Śmiałego w ifundacjach i realizacjach, wreszcie upadek władcy i niejasne tego konsekwencje dla fundacji artystycznych, otrzymujemy niezwykle skomplikowany obraz. Przywołuje się je jako wielkie inicjatywy tego władcy albo jako realizacje będące kontynuacją fundacji ojca (opactwa benedyktynów w Tyńcu i Mogilnie). Spory problem stanowi zapomniane a kluczowe opactwo w Lubiniu. Z 2 poł. XI w., tj. po 1058 łączone bywają niektóre budowle wawelskie. Ponadto należy rozważyć sprawę architektury ośrodka w Wiślicy, której najstarsze budowle również dotyczą horyzontu 2 poł. XI w. oraz ponownie rozważyć początki architektury w Płocku. Celem będzie krytyczna rewizja na tle różnych działań i procesów: od fundacji „na papierze” przez projekt i ludzi, budowę do odbudowy starszej budowli
Wczesnośredniowieczne fundacje na Wawelu jako ośrodku władzy. Perspektywy badawcze.
Wawel był w początkach panowania Piastów jednym z najważniejszych, a potem najważniejszym ośrodkiem sprawowania władzy. Wznoszone tam fundacje były manifestacją władzy zarówno świeckiej, jak i kościelnej stanowiąc odbicie relacji między obydwoma środowiskami.
Skromny zasób źródeł pisanych pozwala głównie na analizę substancji zabytkowej. Aby umożliwić nowe spojrzenie oraz szerszy kontekst społeczny i polityczny konieczne jest pozyskanie nowych danych. W przypadku architektury wczesnopiastowskiej takie możliwości dają badania archeologiczne. W najbliższych latach na wzgórzu wawelskim planowane są m. in. poszukiwania wczesnośredniowiecznego kościoła św. Jerzego, badania w obrębie kościoła św. Gereona oraz pod budynkiem dawnego szpitala austriackiego. Przewidziane są również interdyscyplinarne analizy szkieletu kobiety z rotundy B. Wyniki tych badań przybliżą obraz funkcjonowania wczesnośredniowiecznego ośrodka władzy państwowo-kościelnej w Krakowie.
System awinioński w programach użytkowych rezydencji władców środkowoeuropejskich - realny fenomen czy błędna hipoteza?
W pałacu papieskim w Awinionie, rozbudowywanym w latach 1335-65, będącym jedną z największych i najważniejszych rezydencji średniowiecznej Europy, stworzono charakterystyczny program użytkowy, który zdaniem niektórych badaczy wywarł istotny wpływ na organizację funkcjonalną siedziby wielkich mistrzów Zakonu Krzyżackiego w Malborku oraz królów czeskich na praskich Hradczanach. Celem proponowanego referatu jest krytyczna analiza tych hipotez, a także próba wykazania, czy podobne zjawisko adaptacji awiniońskiego modelu rezydencjonalnego nie wystąpiło w zamku królewskim na Wawelu.
