9. Od społeczeństw plemiennych do potęg monarchicznych: średniowieczne państwa i społeczeństwa na terenach na wschód i południowy wschód od Morza Bałtyckiego
Między XI a XIV wiekiem pierwotnie rozdrobnione ludy na terenach na wschód i południowy wschód od Morza Bałtyckiego uległy przekształceniom w wyniku zewnętrznych nacisków i wpływów z Europy Zachodniej, a w mniejszym stopniu ze świata prawosławnego. W wyniku złożonych procesów wojskowych i politycznych zróżnicowane plemiona Inflant, Kuronii i Prus zostały poddane rządom suwerennych biskupstw i państw zakonnych, podczas gdy obszary peryferyjne zostały zaanektowane przez królestwa Danii i Polski. Litwa rozwinęła się z luźnych regionalnych sojuszy kunigasów w wielkie księstwo zjednoczone unią personalną z polską koroną, podczas gdy ziemie halickie chwiały się w swojej wierności między światem prawosławnym a katolickim. Celem tej sekcji jest zbadanie rzeczywistych procesów związanych z tymi doniosłymi wydarzeniami, ale także zbadanie potencjalnych przekształceń, które nigdy nie zostały w pełni zrealizowane, takich jak efemeryczne chrześcijańskie królestwo Mendoga na Litwie lub plany niemieckiego królestwa w Inflantach. Mamy nadzieję lepiej zrozumieć przemiany, które doprowadziły do włączenia wschodnich i południowo-wschodnich terenów nadbałtyckich do szerszego europejskiego świata politycznego i kulturalnego.
9. From Tribal Societies to Monarchic Powers: Medieval States and Societies in the Lands to the East and South-East of the Baltic Sea
Between the 11th and 14th centuries the originally fragmented peoples in the areas east and south-east of the Baltic Sea were transformed as a result of external pressures and influences from Western Europe, and, to a lesser extent, from the Orthodox world. As a result of complex military and political processes, the diverse tribes of Livonia, Curonia and Prussia were brought under the rule of sovereign bishoprics and order states, while peripheral areas were annexed by the kingdoms of Denmark and Poland. Lithuania developed from loose regional alliances of kunigas into a grand duchy united in personal union with the Polish crown, while Galician lands wavered in its allegiance between the Orthodox and Catholic worlds. The aim of this Section is to explore the actual processes involved in these momentous events, but also to study potential transformations that were never fully realised, such as the ephemeral Christian kingship of Mindaugas in Lithuania, or plans for a German kingship in Livonia. We hope to gain a better understanding of the transformations which brought the eastern and south-eastern Baltic lands into the wider European political and cultural world.
Chrześcijaństwo wprowadziło do „Nowej Europy” jasną ideę jednego Boga, jednej wiary, jednego władcy i jednego narodu politycznego. Wraz z chrześcijaństwem przyszły koncepcje ciągłości władzy, polityki dynastycznej i ścisła hierarchia feudalna; władca był uważany za wasala Boga (Rex Dei vicarius), odpowiedzialnego za obronę państwa, Kościoła etc. W istocie chrześcijaństwo odegrało rolę zarówno religijnego, jak i politycznego czynnika jednoczącego państwo.
Litwa natomiast budowała swoją państwowość pod wpływem trzech nowych czynników: idei krucjat, przekonania, że Stolica Apostolska była jedyną władzą nadającą legitymację i wyjątkowość władzy królewskiej, oraz wreszcie najazdów mongolskich. W referate przeanalizujemy jak Mendog wzmocnił swoją władzę zarówno na Litwie, jak i za granicą. Przyjął teologię polityczną ukształtowaną przez papieża, wizerunek rex iustissimus i stworzył militarne podstawy dla narodu politycznego.
Jaćwingowie w polityce Romanowiczów do śmierci Daniela Romanowicza
Trzynastowieczny Wołyń był obszarem geograficznym graniczącym od zachodu z chrześcijańską Polską a od północy z Jaćwieżą. Śmierć Romana Mścisławowicza w 1205 przyniosła zachwianie sytuacji w ziemi halicko-włodzimierskiej. Polityka jego synów początkowo opierała się na wykorzystaniu sił jaćwiesko-litewskich w celu wzmacniania ich władztwa i pozycji. Począwszy od lat 40. XIII wieku, będąc w sojuszu z Mazowszem, dążyli do opanowania i poskromienia sił Jaćwieży. Wymownym świadectwem ich wysiłku było zbieranie daniny z podporządkowanego terytorium przez Konstantyna Położyszyło, która to następnie była dzielona pomiędzy Rusinów i Polaków. Owa wspólna polityka została zniweczona przez Burundaja dowódcy mongolskiego, który nie tylko poskromił bunt Daniela Romanowicza, ale również doprowadził do zniszczenia sojuszy skrzętnie budowanych przez króla Rusi. Celem referatu jest pokazanie etapów podboju ziemi Jaćwieskiej przez koalicję mazowiecko-ruską w kontekście polityki Romanowiczów.
Rozwój księstw ruskich w świetle Chronicon Livoniae
Centrum Badań Interdyscyplinarnych "Probalticum" Fundacja Agencji Służby Społecznej Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Chronicon Livoniae to główne źródło do poznania dziejów ludów ze wschodniego wybrzeża Morza Bałtyckiego na przełomie XII-XIII wieku. Zawarte w Kronice wiadomości pozwalają zrozumieć zachodzące na tych ziemiach procesy społeczno-polityczne. Kronikarz Henryk dokumentując losy ludów chrystianizowanych przez Niemców, zamieścił także wzmianki o zamieszkujących obok sąsiadach. Interesujące są informacje o księstwach północno-zachodniej Rusi, a zwłaszcza o funkcjonowaniu Księstwa Połockiego. Jest to ważne, gdyż nie zachował się latopis połocki.
Kronika Henryka pozwala także zweryfikować wiadomości tzw. latopisu Jeropkina, z którego czerpał "wzmianki połockie" Wasilij Tatiszczew do pierwszej redakcji swojej Historii Rosyjskiej, spisanej w I połowie XVIII wieku.
Kronika Henryka pomaga zrekonstruować ostatnie lata istnienia niezależnego Księstwa Połockiego.
Sprawa zakładników podczas rządów krzyżackich na Żmudzi w latach 1400-1401 i 1405-1409 (w świetle źródeł zakonnych)
Tak podczas panowania na Żmudzi w latach 1400 -1401 i 1405-1409 Krzyżacy mieli problemy z przesyłanymi im ze Żmudzi zakładnikami. Zwłaszcza podczas lat 1406-1408 był to jeden z poważnych krzyżackich problemów we władaniu Żmudzią. Złe traktowanie przetrzymywanych na terenie państwa krzyżackiego w Prusach synów bojarów żmudzkich (jako zakładników), powodowało że Żmudzini zaczęli się wzbraniać przed oddawaniem kolejnych zakładników na wymianę. Był to jeden z ważnych powodów zaogniania się relacji krzyżacko-żmudzkich i wybuchu II powstania żmudzkiego. W konsekwencji odebranie zakonowi krzyżackiemu Żmudzi doprowadziło do gwałtownego zaognienia się stosunków między zakonem krzyżackim a Polską i Litwą, i następnie przyczyną wybuchu "wielkiej wojny" 1409-1411.
Chrystianizacja ogniem, mieczem i…teatrem. Z doświadczeń tłumaczenia Kroniki Henryka Łotysza
Chronicon Livoniae napisana przez Henryka z Liwonii jest uznawana przez historyków za najważniejsze źródło pisane dla historii wczesnych misji katolickich i krucjat na ziemiach wzdłuż wschodniego wybrzeża Bałtyku na przełomie XII i XIII wieku. W referacie szczególna uwaga zostanie zwrócona na wydarzenia opisane w księdze III, czyli na chrystianizację Liwonii w latach 1199-1208 najpierw przez duchowieństwo niemieckie, a następnie przez kawalerów mieczowych przy wsparciu kolonistów niemieckich. Sięgano wtedy zarówno po pokojowe metody (za pośrednictwem żywego słowa, głoszonego bezpośrednio lub dzięki tłumaczom), jak i wojenne (atak, podstępy, branie jeńców i zakładników). Warto zwrócić uwagę na interesującą, zanotowaną przez Henryka Łotysza, próbę wykorzystania sztuki teatralnej dla umocnienia w wierze nawracanych Liwów. W wystąpieniu zostaną poruszone także kwestie terminologii, której przełożenie na język polski stanowiło wyzwanie dla tłumacza.
Problemy i możliwości kształtowania się państwa w średniowiecznych Inflantach (1185-1260)
Od pierwszej misji katolickiej nad rzeką Dźwiną, około 1185 roku, proces tworzenia się państwa okazał się złożony i trudny. Biskupstwo misyjne w Üxküll i Rydze aspirowało do samodzielnej władzy i władzy, ale było zależne (początkowo) pod względem kościelnym od arcybiskupstwa Hamburga-Bremy, a w zakresie wsparcia wojskowego od Zakonu Braci Miecza. Mocarstwa te rywalizowały z monarchiami duńską i szwedzką, podczas gdy szersza sytuacja polityczna była komplikowana przez papiestwo nadające rywalizującym mocarstwom czasami sprzeczne przywileje. Okres do 1260 roku był świadkiem oszałamiającej liczby przesunięć kontroli nad różnymi obszarami, aż do ustanowienia bardziej stabilnej sytuacji, w której całe terytorium Inflant zostało podzielone między sześć biskupstw, królestwo Danii i Zakon Krzyżacki. W tym artykule omówione zostaną niektóre z kluczowych punktów zwrotnych w tej historii i zbadane zostaną niektóre z potencjalnych wyników, które nigdy nie zostały zrealizowane.
Wizyta księżnej Anny, małżonki Wielkiego księcia litewskiego Witolda, w Kwidzynie i w Malborku w świetle pism źródłowych Vita Lindana oraz zeznań świadków Procesu kanonizacyjnego bł. Doroty z Mątów (od 1394 do 1521)
Centrum Badań Interdyscyplinarnych "Probalticum" Fundacja Agencji Służby Społecznej Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
O pielgrzymce księżnej Anny Litewskiej do Kwidzyna przed rokiem 1404, wspominali Jan Reyman, prominenci krzyżaccy oraz mieszkańcy Kwidzyna w czasie procesu kanonizacyjnego bł. Doroty z Mątów. Czynności procesowe trwały w Kwidzynie w latach 1404-1406 i zawierają wiele informacji odnoszących się do polityki Zakonu krzyżackiego i działań zakulisowych, które miały wpływ na późniejsze wydarzenia historyczne. Jak podają Akta Procesu Kanonizacyjnego świadek zeznał, że „widział małżonkę Wielkiego Księcia Litwy, mianowicie Witołda, nawiedzającą rzeczony grób z wielką świtą oraz bratem Witołda i z wielką pobożnością składającą swe ofiary, mianowicie jedwabne tkaniny. Dalej zeznający powiedział, że przekazał jej dwie książki o życiu matki Doroty, do których sama Księżna była bardzo chętna z powodu pobożności, mimo iż ta Księżna była świeżo nawrócona do życia chrześcijańskiego". - Wizyta książąt litewskich w zamkach krzyżackich w Kwidzynie i Malborku wskazuje na zawiłości w relacjach pomiędzy Witoldem i królem Władysławem Jagiełłą w okresie przed bitwą pod Grunwaldem (1410).
Od grodów do zamków. Wybrane grody szlaku wodnego rzeki Dźwiny przebudowane na zamki w świetle analiz GIS.
Na obszarze Liwonii, krainy historycznej obejmującej tereny dzisiejszej Łotwy oraz Estonii, wzdłuż odcinka rzeki Dźwiny znajduje się około 50 reliktów dawnych grodów o różnej chronologii. Niektóre
z nich wykorzystywane były nieprzerwanie przez dłuższy okres, a niektóre opuszczane i zajmowane na nowo. Przykładem ciągłego użytkowania grodów może być przejmowanie ich od miejscowej ludności przez wojska biskupie i krzyżackie pod koniec XII i przez cały XIII wiek oraz zakładanie tam murowanej infrastruktury obronnej. Działania te stały się przyczynkiem do podjęcia próby modelowej rekonstrukcji ówczesnego krajobrazu oraz wykonania analiz przestrzennych przy użyciu narzędzi geograficznego systemu informacji i zbadania jakie czynniki miały wpływ na anektowanie grodów rdzennej społeczności.
Włączenie Finlandii do zachodnioeuropejskiego kręgu kulturowego w XII i pierwszej połowie XIII w.
Omówienie procesu wczesnego podboju i wysiłku chrystianizacyjnego na obszarze Finlandii z XII i pierwszej połowy XIII stulecia, podejmowanych przez władztwa skandynawskie, oraz papiestwo z elementami relacji z instytucjami kościelnymi Inflant i Estonii.
O dwóch takich, którzy stali się wiernymi sojusznikami chrześcijan. Liw Kaupo i Litwin Suxe. Case study
Chrystianizacji Inflant i Litwy dokonano zbrojnie. Znamy jednak kilka postaci, które stały się wiernymi sojusznikami krzyżowców, brali udział w ich walkach przeciwko poganom, być może niekiedy własnym krewnym, a nawet polegli w walkach z nimi. Jeden z nich to możny liwoński Kaupo, który musiał oddać jednego ze swoich synów jako zakładnika, ale po wizycie w Rzymie u papieża Innocentego III, nigdy nie odstąpił od nowej wiary. Zginął w bitwie w 1217 r., a na łożu śmierci zapisał Kościołowi Ryskiemu cały swój majątek. To jedyny znany z imienia przedstawiciel plemienia Liwów, który trafił na karty kronik XIII-wiecznych: Henryka zwanego Łotyszem, Cezariusza von Heisterbach i inflanckiej kroniki rymowanej. Suxa został prawie zapomniany, chociaż wspomina o nim inflancka kronika rymowana i dyplom, mówiący o jego chrzcie w 1268 r. katedrze ryskiej i staniu się lennikiem biskupa ryskiego. Poległ w walce z Litwinami ok. 1273 r.
Narodziny Królestwa Mendoga w świetle powojennej historiografii polskiej
W historii badań nad początkami Litwy i dziejami Mendoga, które na dużą skalę prowadzone są już od 200 lat, znaczące miejsce zajmują prace autorstwa polskich historyków – J. Latkowskiego, W. Kamienieckiego, H. Łowmiańskiego i H. Paszkiewicza. Dyskusja, którą wokół ich koncepcji genezy państwa litewskiego oraz opinii na temat Mendoga i jego działań toczyło międzynarodowe środowisko historyków ukształtowała na długo postrzeganie początków litewskiego państwa i jego chrystianizacji. Do polemik, przerwanych po wybuchu II wojny światowej, powrócono później, ale już nie tak intensywnych i przy znacznie mniejszym udziale polskich badaczy. W historiografii polskiej zaniedbany problem genezy Litwy i początków jej chrystianizacji na gruncie badawczym przywrócili K. Stopka (1. próba chrystianizacji; 1987) i K. Pietkiewicz (początki państwowości; 2010). W tamtym czasie intensywne studia nad tymi zagadnieniami prowadził litewski mediewista E. Gudavičius i zwieńczył je w 1998 nowoczesną monografią „Mindaugas”. Ani jednak litewski badacz nie odniósł się w jakikolwiek sposób do wartościowych naukowo wyników badań K. Stopki w kwestii chrztu Mendoga, ani też K. Pietkiewicz nie nawiązał do monografii Gudavičiusa, choć niezawodnie ją zna. Studium Pietkiewicza nie jest tu wyjątkiem, co sprawia, że warto skonfrontować postrzeganie narodzin monarchii litewskiej we współczesnej polskiej historiografii z poglądami w tej kwestii współczesnych badaczy litewskich.
