30. Sub cuius potestatem? Śląscy zakonnicy – księgozbiory – teksty – idee
Inspiracją dla sekcji są badania nad średniowiecznymi księgozbiorami klasztornymi kanoników regularnych św. Augustyna z Żagania i dominikanów z Wrocławia, prowadzone przez Centrum Studiów Mediewistycznych przy KUL. Odkrywane materiały źródłowe stanowią dobry punkt wyjścia do refleksji nad motywem przewodnim kongresu. Dotyczą one m.in. Śląska, krainy, która politycznie w późnym średniowieczu z Polską związana już nie była, jednak utrzymywała wciąż żywe kontakty z dawnym Królestwem Bolesławów. Zarazem coraz silniejsze stawały się wpływy czeskie, niemieckie, węgierskie. Ten stan rzeczy miał wpływ na różne postrzeganie władzy w wymiarze ponadregionalnym, ale też lokalnym. Na podstawie źródeł klasztornych warto podjąć dyskusję na temat postrzegania władz politycznych, samorządowych, kościelnych czy personalnie – królów i książąt, biskupów i opatów… W jakich tekstach jest mowa o władzy? Jak sobie ją wyobrażano? Jak władzę realną charakteryzowano i oceniano? Czy wspierano ją, czy krytykowano, czy się z nią utożsamiano? Jak zakonnicy sprawdzali się w strukturach władzy? W celach porównawczych są także możliwe referaty odwołujące się do innych materiałów źródłowych z naszej części Europy.
30. Sub cuius potestatem? Silesian monks - books - texts - ideas
The section is inspired by research conducted by the the Center for Medieval Studies at the Catholic University of Lublin on the medieval monastic book collections of the Canons Regular of St. Augustine of Żagań and the Dominicans of Wrocław. The source materials discovered provide a good starting point for reflection on the theme of the Congress. They concern Silesia, a land that was no longer politically connected with Poland in the late Middle Ages, but still maintained strong contacts with the former Bolesław Kingdom. At the same time, Czech, German and Hungarian influences were becoming stronger. This state of affairs impacted on the different perceptions of power on a supra-regional, but also local level. On the basis of monastic sources, it is worth discussing the perception of political, ecclesiastical or personally - authority of kings and princes, bishops and abbots... In which texts is authority mentioned? How was it imagined? How was real power characterized and evaluated? Was it supported, or criticized, or identified with it? How did monks perform in power structures? For comparative purposes, papers referring to other source materials from our part of Europe.
Kazania na święto Epifanii, poświęcone głównie pokłonowi złożonemu Dzieciątku przez Mędrców (Króli) były wdzięcznym materiałem dla późnośredniowiecznych kaznodziejów, którzy wskazywali na różne aspekty władzy doczesnej. Przykłady królów (np. czeskich) służyły jako ilustracja egzegezy biblijnej, nie zawsze były one pozytywne. Ukazywano również wzorce postępowania sprawiedliwego władcy i piętnowano nadużycia jego przedstawicieli. Wątki te chciałbym przedstawić na podstawie analizy wybranych kazań późnośredniowiecznych z rękopisów śląskich, a więc czytanych w klasztorach i wykorzystywanych w duszpasterstwie na Śląsku. Były to kazania zarówno powszechnie znane, ale przede wszystkim chciałbym skoncentrować się na kazaniach autorstwa Ślązaków.
Tematem wystąpienia będzie przedstawienie i analiza opisów zwierzchników terytorialnych wymienianych na kartach kronik klasztornych pomorskich klasztorów cysterskich. Podstawowymi źródłami będą średniowieczne i nowożytne kroniki klasztorów cysterskich w Pelplinie i w Oliwie. Nie wszystkim władcom poświęcano uwagę w kronikach. Jednym z najważniejszych bodźców do takiego opisu było zobowiązanie do memorii o władcy na gruncie modlitewnym. Najczęściej właśnie na podstawie wspominek modlitewnych rozwijały się później struktury narracyjne w kronikach, które będą przedmiotem analizy w tym wystąpieniu.
Władza świecka a życie klasztorne z perspektywy zakonnika z Żagania
Na utyskiwania zakonników na przedstawicieli władzy świeckiej w piśmiennictwie średniowiecznym można się natknąć dość często. Rzadko towarzyszy im jednak refleksja na temat kształtowania relacji między zakonnikami a ich otoczeniem, w szczególności zaś ze sprawującymi władzę. Tymczasem problematykę tę, w jednym ze swoich zachowanych w formie rękopiśmiennej utworów, podjął Ludolf, opat żagańskiego klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna. W referacie zostanie scharakteryzowany ten oryginalny, powstały około 1412 r. utwór. Ludolf porównuje w nim zakonników wręcz do męczenników. Boskie pochodzenie zakonników miało według niego sprawić, że przetrwali oni przez wieki mimo rozmaitych przeciwieństw i prześladowań ze strony „królów, wodzów, książąt, rycerzy, wasali”. Ludolf ukazując je cytuje znany skądinąd wiersz De miseria monachorum (Abbas Portensis…).
Anastasis Ladislai Albi: O ekshumacji Władysława Białego w 1676 r.
W ramach konferencji pod hasłem „Władza – korona – terytorium”, upamiętniającej 1000-lecie koronacji Bolesława I Chrobrego, a także w panelu poświęconym klasztorom, wydaje się stosowne, aby opowiedzieć o niefortunnym pretendencie do polskiego tronu i zakonniku – Władysławie Białym. Pragnął on być pochowany w benedyktyńskim opactwie św. Benignusa w Dijon, gdzie niegdyś żył jako mnich. Po jego śmierci przez wieki pamięć o nim była bardzo żywa wśród mieszkańców Dijon. Zakonnicy ze św. Benignusa co roku odprawiali mszę na jego cześć i z dumą pokazywali zagranicznym gościom jego nagrobek i „królewski” kielich (uważali go bowiem za króla Polski). Zainteresowanie Władysławem osiągnęło punkt kulminacyjny w 1676 roku, kiedy pewien historyk przekonał władze do otwarcia grobu piastowskiego benedyktyna, by dowiedzieć się o nim więcej. To właśnie wydarzenie, które wówczas w Dijon odbiło się szerokim echem, a dziś jest mało znane, chciałbym przedstawić i przeanalizować.
Karol IV i Wacław IV w twórczości Ludolfa z Żagania. Dwa odmienne spojrzenia na władzę.
Ludolf z Żagania, opat klasztoru kanoników regularnych (zm. 1422) jest autorem dzieł, w których podejmował obszernie kwestie wielkiej polityki. W jego twórczości szczególnie interesująca jest analiza diametralnie różnych przedstawień królów czeskich Karola IV i Wacława IV. Ten pierwszy jest u Ludolfa wzorem monarchicznych cnót, podczas gdy jego syn jest głównym odpowiedzialnym za głęboki kryzys podległych mu krajów. Refleksje Ludolfa z Żagania są ciekawym przykładem przemyśleń o władzy świeckiej, pisanych z perspektywy “kronikarza w habicie”. Referat ma na celu ukazanie różnic i podobieństw w postrzeganiu obu władców i ich rządów przez Ludolfa z Żagania (na kartach Catalogus abbatum Saganensium i De longevo schismate) dzieł, które skupiają się na tematyce klasztornej oraz eklezjologicznej.
Konflikt miedzy królem Jerzym z Podiebradów a miastem Wrocław jako inspiracja dla żagańskich kaznodziejów
W rękopisie BUWr I F 710 z połowy XV wieku, który należał do opactwa kanoników regularnych św. Augustyna w Żaganiu, znajduje się krótki anonimowy tekst w języku niemieckim, dopisany do kodeksu na początku XVI wieku, będący parafrazą jednego z traktatów Mikołaja Tempelfelda z Brzegu, członka wrocławskiej kapituły katedralnej. W latach 1458–1471 odgrywał ważną rolę w konflikcie między królem Czech Jerzym z Podiebradów a Wrocławiem, mocno angażując się w działalność polityczną. Ów tekst, który będę analizował w czasie swojego referatu, stanowi ciekawy przykład wykorzystania realnego sporu z przeszłości jako ćwiczenia retorycznego, pokazującego, w jaki sposób należy formułować przekonującą argumentację w wywodach dotyczących władzy.
Twórczość kanoników regularnych prepozytury zielonogórskiej w cieniu konfliktu z książętami żagańskimi.
Jedna z prepozytur opactwa Kanoników Regularnych św. Augustyna w Żaganiu znajdowała się w Zielonej Górze, na terenie księstwa głogowskiego. W roku 1423 książęta Henryk IX Starszy i Henryk X Młodszy przekazali prawa patronatu nad kościołem parafialnym w Zielonej Górze kanonikom regularnym w Żaganiu. Nowo powstała prepozytura stała się z czasem miejscem schronienia (niekiedy zesłania) dla zakonników z Żagania, szukających azylu w obliczu narastającego konfliktu z władzą świecką. Ten burzliwy czas opisuje kronika opatów żagańskich (Catalogus abbatum Saganensium). W swoim referacie chciałbym przedstawić, na przykładzie rękopisów zachowanych w BUWr, w jaki sposób okoliczności polityczne i konflikty personalne wpływały na twórczość pisarską zielonogórskich zakonników.
Aves homines designantur. Symbolika ptaków wezwanych przez anioła aby pożreć trupy królów (Ap 19, 17-18) w Expositio in Apocalypsim Aleksandra z Bremy
W Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu przechowywany jest rękopis z XIII w., zawierający Expositio in Apocalypsim Aleksandra z Bremy (zm. 1271) (sygn. I Q 19). Jest to najstarszy komentarz do Księgi Apokalipsy i jedyny iluminowany w zbiorach polskich. Kodeks powstał na terenie Nadrenii i pierwotnie był własnością kościoła św. Michała w Bambergu. Wysunięto hipotezę, że wkrótce po wykonaniu rękopis trafił na Śląsk (T. Mroczko, 1966) i mógł być darem dla Henryka IV Prawego (A. Karłowska-Kamzowa, L. Wetesko i J. Wiesiołowski (1993). Referat poświęcony będzie weryfikacji (falsyfikacji) tej hipotezy, jak też zawierać będzie analizę treści egzegezy, zwłaszcza wątków związanych z władzą doczesną (w tym karanie władców przez symboliczne ptaki).
O władzy przeora kartuzów na podstawie Remediarium abiecti prioris Michała z Pragi
Michał z Pragi należy do jednego z najpopularniejszych pisarzy kartuskich późnego średniowiecza. W 1386 r. został mianowany przez kapitułę generalną przeorem kartuzji w Aggsbach po usunięciu poprzednika, Jana, usuniętego za złamanie zakazu wpuszczania do kościoła klasztornego kobiet. Jan zezwolił na pochowanie w świątyni fundatorki, co wiązało się z udziałem w tych uroczystościach kobiet z dworu hrabiów von Maissau. Michał z Pragi nie został dobrze przyjęty w kartuzji przez współbraci. W swoim dziele próbował przekonać Jana, że utrata władzy przeora miała podstawy, a może ona niekiedy być powodem do radości i zadowolenia, a nie smutku, biorąc pod uwagę różne obowiązki, jakie spoczywają na przeora. Ostatecznie Michał wstawił się na kapitule za Janem, który w 1390 r. ponownie stanął na czele wspólnoty w Aggsbach, a Michał został przeorem kartuzji w Jurkloster (Gairach) w Słowenii.
