23. Religie, magie, rytuały a władza – w kręgu wierzeń wczesnośredniowiecznej Europy Środkowej
Wprowadzanie chrześcijaństwa na ziemiach polskich oraz na terytoriach Europy Środkowej przybierało różne formy, które poza wymiarem społecznym dotyczyły także nowopowstających relacji władzy. Kościół niejednokrotnie przejmował pogańskie miejsca święte/kultu włączając je do nowej topografii sakralnej. Na etapie powstawania środkowoeuropejskich ustrojów wczesnofeudalnych, władza kościelna była poza kontekstem terytorialnym i dotyczyła przede wszystkim wymiaru religijno-społecznego oraz budowania nowych wzorców zachowań rytualnych, widocznych między innymi w zmianach obrządku pogrzebowego. W zamierzeniu organizatorów sesja ma być próbą przedstawienia religii oraz wierzeń wczesnośredniowiecznych mieszkańców ziem polskich i ich sąsiadów, ich związków z relacjami władzy oraz ich wpływu na terytoria kulturowo znaczące. W naszym przekonaniu jest to możliwe dzięki wykorzystaniu interdyscyplinarnych analiz i interpretacji w perspektywie lokalnej i ponadregionalnej.
23. Religions, Magic, Rituals and power – Within the Beliefs of Early Medieval Central Europe
The introduction of Christianity in Polish lands and in Central European territories took various forms, which, beyond their social dimension, also concerned the emerging power relations. The Church often took over pagan sacred sites, incorporating them into the new sacred topography. At the stage of forming early feudal systems in Central Europe, ecclesiastical power was largely independent of territorial context and primarily pertained to the religious and social dimensions, as well as the establishment of new patterns of ritual behavior, evident in changes to burial practices. The session is intended to present the religions and beliefs of the early medieval inhabitants of Polish lands and their neighbors, their connections to power relations, and their influence on culturally significant territories. We believe this is possible through the use of interdisciplinary analyses and interpretations from both local and transregional perspectives.
W ostatnich latach hipoteza postawiona przez Artura Kowalika, dotycząca mitycznej wyspy Bujan, wywarła realny wpływ na opracowanie przez Wojciecha Chudziaka i jego uczniów modelu interpretacyjnego tego typu stanowisk, wedle której miałyby być one miejscami realizującymi ideę „axis mundi”. Szczegółowa analiza kilku stanowisk, w oparciu ponadto o dane pochodzące ze źródeł pisanych, pozwala uargumentować pogląd, iż co najmniej w XI i XII wieku na niektórych wyspach jezior na obszarze Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej funkcjonowały miejsca kultu pogańskiego wraz ze świątyniami. Szczegółowa interpretacja niektórych depozytów składanych do wody przy brzegach, analiza wskaźników socjotopograficznych w obrębie ostrowów czy informacji przekazanych przez kronikarzy, pozwala na zaproponowanie modelu takich sanktuariów. Ponadto można dowieść, iż miejsca takie stanowiły swoiste punkty zaczepienia dla władców.
Miejsca święte, miejsca przeklęte. Petrosomatoglify z obszaru Polski na tle europejskim oraz ich związek z religią i wierzeniami.
Wykład porusza zagadnienie funkcjonowania kamieni z wykuciami w religijności ludowej oraz formowania się tzw. miejsc cudownych. Na obszarze Polski znajdziemy kilkadziesiąt kamieni z wykuciami w kształcie stóp, rzadziej dłoni lub innych elementów ciała – tzw. petrosomatoglifów. W polskiej literaturze etnograficznej są one określane mianem tzw. „bożych stópek”. W wierzeniach ludowych stanowią świadectwo obecności na ziemi świętych, Matki Bożej lub Jezusa. Owiane są one szeregiem legend i podań i stanowią przedmiot lokalnego kultu. W źródłach pisanych wzmiankowane są już w okresie średniowiecza. Kamienie z wykuciami w kształcie stopy znane są obszarów Europy Wschodniej oraz Zachodniej gdzie są odmiennie interpretowane, jako wyraz wierzeń przedchrześcijańskich lub przedstawienia mające związek ze średniowiecznym ruchem pielgrzymkowym.
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Symbolika ognia i jego kult wynika z powiązania ze słońcem, z podobieństwa energii i wykorzystywania żywiołu i gwiazdy. Ogień i słońce są ważnymi elementami mitologii i bohaterami mitów. Mogły być jednocześnie symbolami i składnikami rytuału. W społecznościach tradycyjnych były one podstawą konstrukcji myślenia o świecie, o świecie magicznym, gdzie wokół pewnych stałych, niezmiennych wartości, toczy się życie codzienne oraz sakralne. Ogień czy słońce mogą być przykładem takiego archetypu, który wykorzystywany „w praktyce” zyskuje miano czynności rytualnej. Mimo zmiany wiekowej, ideologicznej i religijnej ogień i słońce są nadal obecne w obrzędowości i praktykach magicznych. W wystąpieniu chciałam poruszyć problematykę postrzegania ognia i słońca poprzez ich wykorzystywanie jako atrybuty bóstw i w czynnościach rytualno-magicznych na terenie dawnej Słowiańszczyzny w oparciu o źródła pisane, archeologiczne i materiał lingwistyczny.
Ołtarz kamienny – kopiec – miejsce centralne. O znaczeniu i funkcji konstrukcji kamiennej odkrytej w Kałdusie na tle porównawczym
Odkryty pod koniec ubiegłego wieku obiekt kamienny zlokalizowany u podnóża Góry św. Wawrzyńca znany jest badaczom wczesnośredniowiecznych przestrzeni sakralnych. Jest to obiekt wyjątkowy nie tylko pod względem formalnym ale przede wszystkim w kontekście jego roli w waloryzacji miejsca nacechowanego sakralnie i jego biografii. Pierwotne naturalne miejsce ofiarne, w postaci źródliska, zostało przetransformowane w miejsce ofiarne w formie ołtarza kamiennego, na którym w dalszej kolejności wybudowano aneks romańskiej bazyliki. Ostatnim etapem był powrót do przedchrześcijańskiej ofiarniczej funkcji przestrzeni, której pozostałością jest tzw. warstwa z kośćmi. W referacie ukażemy potrzebę powrotu do analizy tej wyjątkowej przestrzeni ze szczególnym naciskiem na fazę związaną z funkcjonowaniem ołtarza kamiennego. W referacie zostaną ukazane podobne konstrukcje z terenu Słowiańszczyzny Zachodniej oraz dalsze przykłady, które pod kątem znaczeniowym mogą być traktowane jako analogie.
W co wierzyli Mieszko I i jego poddani? (próba rekonstrukcji "ultrahistorycznej")
Przedmiotem rozważań autora jest treść wierzeń religijnych i wyobrażeń o świecie w państwie wczesnopiastowskim do przyjęcia chrześcijaństwa, hipotetycznie odtworzona na podstawie analiz z zakresu folklorystyki kontrastywnej i korpusowej. Autor skupia się na procesie przejścia od pogańskiego mitologicznego obrazu świata do chrześcijańskiego religijnego obrazu świata i podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie: jak nosiciele tradycyjnych wierzeń mogli reagować na treści głoszone przez duchownych nowej religii i jakie zmiany wymuszały one w ich aksjologii, obrazie świata i światopoglądzie. Analiza została oparta na wybranych typach wątków folklorystycznych (porównane zostały modelowa mitologia słowiańska i Biblia).
Wystąpienie nawiązuje do terminu ultrahistoria (sformułowanego przez G. Dumezila).
Zwierzęta we wczesnośredniowiecznym ciałopalnym obrządku pogrzebowym Słowian. Przyczynek do badań nad przedchrześcijańskimi wierzeniami eschatologicznymi.
Referat dotyczy zagadnienia obecności szczątków zwierzęcych w słowiańskich wczesnośredniowiecznych pochówkach ciałopalnych z terenu dzisiejszej Polski. Zagadnienie to jest słabo zbadane, wydaje się jednak istotne dla badań nad słowiańskimi zwyczajami pogrzebowymi oraz wyobrażeniami eschatologicznymi. Zjawisko to odnotowuje się w pochówkach ciałopalnych Słowian od VI/VII do XIII wieku. Większość grobów ze szczątkami zwierzęcymi pochodzi z okresu od VIII do X wieku. W znaleziskach dominują szczątki zwierząt hodowlanych: głównie koni i bydła. Ponadto odnotowano szczątki świni, owcy lub kozy, ptaków, psa i kota. W referacie zostanie przedstawionych szereg hipotez dotyczących interpretacji zjawiska obecności szczątków kostnych zwierząt we wczesnośredniowiecznych ciałopalnych grobach, ich symboliki i znaczenia.
Archeologia wczesnego średniowiecza w Sudetach często ograniczała się do propozycji usystematyzowania kwestii obecności i datowania grodzisk, obecności szlaków komunikacyjnych oraz wydobycia surowców. W strefie tej zamieszkałej między innymi przez znanych źródłowo Ślężan, Trzebowian, Chorwatów, Bieżuńczan czy Milczan, niewiele dotąd uwagi poświęcono aspektom religijnym towarzyszącym funkcjonowaniu tych społeczności. Od lat trwająca dyskusja nad kultową rolą góry Ślęży w zasadzie zdominowała ten temat, pomijając szereg pobocznych wątków związanych z praktykami magicznymi i funeralnymi w VIII-X w. na obszarze gór, które w IX w. stanowiły bufor między Wielką Morawą a ludnością zamieszkującą obszar dzisiejszego Śląska i Łużyc. Wśród rozpatrywanych tu wątków należałoby wyróżnić stanowiska archeologiczne znajdujące się na obszarze Sudetów związane z praktykami funeralnymi, magicznymi (ofiary zakładzinowe) oraz ogólnie powiązane z fenomenologią krajobrazu niektórych szczytów i form skalnych.
O słowiańskich bóstwach - patronach określonego terytorium
W wierzeniach Słowian występowały bóstwa opiekuńcze domostwa i rodziny. Interesującym problemem jest obecność bóstw lub demonów patronujących danemu regionowi, najbliższej okolicy. W referacie przywołane zostaną przekazy średniowieczne, lingwistyczne, dotyczące tej kategorii istot, głównie wśród Słowian Zachodnich. Informacje na ich temat nie są pewne, budzą wiele wątpliwości. Podczas wystąpienia podjęta zostanie próba odpowiedzi na pytanie, czy takie istoty były znane przedchrześcijańskim Słowianom, czy może wierzenia na ich temat zostały zapożyczone z innych tradycji. Poruszane w referacie zagadnienie łączy się z dyskutowną wśród slawistów kwestią kształtowania się kompetencji rozmaitych istot boskich w religiach dawnych Słowian.
O fortunnych źródłach i niefortunnych interpretacjach - nowe uwagi o słowiańskim kulcie Fortuny u Wilhelma z Malmesbury
Jednym z bardziej zaniedbanych świadectw o wierzeniach i kulcie Słowian jest passus w Gesta Regum Anglorum Wilhelma z Malmesbury. W dotychczasowej literaturze przedmiotu (L. Słupecki, R. Zaroff, M. Łuczyński) zaniedbywano aspekty źródłoznawcze, skupiając się na interpretacji zastanego tekstu. Dostępność nowej edycji źródłowej i zdigitalizowanych rękopisów umożliwiła ponowne przyjrzenie się temu zagadnieniu. Niniejsza analiza po raz pierwszy stawia przekaz Wilhelma nie tylko w kontekście jego innych dzieł (Polyhistor, Vita Wulfstani), ale także w kontekście źródeł, z których korzystał. Szczególna uwaga zostanie poświęcona informacjom Wilhelma o cesarzu Henryku III i jego małżonce Gunhildzie, dzięku czemu zauważymy, że kronikarz pomieszał różne wątki narracyjne. Referentka podejmie również kwestię możliwych zależności pomiędzy Gesta Regum Anglorum a Gesta Danorum Saksona Gramatyka.
Słowiańscy wojowie w wikińskiej Skandynawii. Pogaństwo, metal i styl zwierzęcy
W ciągu ostatnich dwudziestu lat na terenie Skandynawii (przede wszystkim Danii i Szwecji) znaleziono szereg intrygujących zabytków metalowych, które pod względem formy i zdobnictwa różnią się wyraźnie od wyrobów charakterystycznych dla świata Północy. Bliższe oględziny tych przedmiotów prowadzą do wniosku, że wykonane zostały one na obszarze Słowiańszczyzny Zachodniej (najprawdopodobniej państwa Piastów) i reprezentują cechy tzw. "stylu zwierzęcego". Wśród nich są m.in. elementy ostróg zoomorficznych, dekoracyjne rozdzielacze rzemieni ogłowia, a także inne wyroby związane ze środowiskiem zmilitaryzowanych elit słowiańskich. Celem niniejszego referatu jest przybliżenie tego materiału polskiemu środowisku naukowemu, przedstawienie możliwych dróg i powodów napływu tego typu wyrobów do Skandynawii, analiza ich symbolicznego znaczenia, a także wskazanie różnorodnych, dotąd niedocenianych ról, jakie Słowianie mogli pełnić w świecie Północy.
Trullhalsar (parafia Anga, Gotlandia) - (nie)znane cmentarzysko z okresu Vendel (550-800 r. n.e.) w świetle wykopalisk z lat 1888, 1915-1916
Trullhalsar to rozległe cmentarzysko położone na szwedzkiej wyspie Gotlandia w parafii Anga. Słynie ono z charakterystycznych form grobów w postaci kopców kamiennych z okalającymi je murkami. Oprócz nich na obszarze cmentarzyska znajdują się inne konstrukcje kamienne, w tym kręgi. Trullhalsar zostało częściowo przebadane wykopaliskowo w 1888 roku oraz w latach 1915-1916. Na podstawie analizy znalezisk grobowych czas użytkowania cmentarzyska wydatowano na okres Vendel (ok. 550-800 r. n.e.). Zabytki z Trullhalsar wskazują na wysoki status pochowanych tam osób, szczególnie kobiet. Cmentarzysko było prawdopodobnie położone w sąsiedztwie portu, a aktywność handlowa i rzemieślnicza mogła stanowić główne źródło utrzymania dla lokalnej społeczności. Dokładniejsza analiza znalezisk z Trullhalsar pozwala lepiej zrozumieć charakter cmentarzyska w kontekście Gotlandii i basenu Morza Bałtyckiego.
