2. Na szlaku Bolesławów – pamięć o władztwie pierwszych Piastów
Celem sekcji jest przyjrzenie się i analiza pamięci historycznej o pierwszych Piastach i ich państwie w epoce narodzin, wzrostu i upadku nacjonalizmów, które dla narodu polskiego przypadają na okres zaborów, dwudziestolecia międzywojennego, PRL oraz III RP. Niezmiernie interesujące wydaje się tu być zagadnienie Ziem Odzyskanych. Sama nazwa skutecznie spopularyzowana przez propagandę PRL-u pojawiła się w polskiej nacjonalistycznej myśli zachodniej na początku XX w. Już wtedy postulowano przesunięcie granic niepodległej Polski na zachód, czyli na linię Odry i Nysy Łużyckiej, powołując się zwłaszcza na związki – nawet epizodyczne – tychże terytoriów z władztwem pierwszych Piastów. Dopiero w 1945 r. możliwa stała się reaktywacja idei piastowskiej i odejście od dominującej wcześniej idei jagiellońskiej. Przejawiało się to nie tylko w rozkwicie badań historycznych i archeologicznych (w tym milenijnych), ale też w rozmaitych działaniach w przestrzeni publicznej (literatura popularnonaukowa i piękna, prasa, kinematografia, muzyka, sztuka, nazewnictwo, muzea, pomniki, itp.). Przejawy pamięci chyba najjaskrawiej widoczne są w PRL, ale w ramach sekcji przedstawione zostaną referaty przekrojowe i szczegółowe dotyczące pamięci o Piastach w pozostałych wymienionych epokach.
2. On the trail of the Bolesławs - memory of the rule of the first Piasts
The aim of this section is to look at and analyse the historical memory of the first Piasts and their state in the era of the birth, growth and fall of nationalisms, which for the Polish nation fall in the period of partitions, the interwar period, the Polish People's Republic and the Third Polish Republic. The issue of the Recovered Territories seems to be extremely interesting here. The name itself, effectively popularised by the propaganda of the Polish People's Republic, appeared in Polish Western nationalist thought at the beginning of the 20th century. Even then, there were postulates to move the borders of independent Poland westwards, i.e. to the line of the Oder and the Lusatian Neisse, referring in particular to the connections - even episodic - of these territories with the rule of the first Piasts. It was not until 1945 that the reactivation of the Piast idea and the departure from the previously dominant Jagiellonian idea became possible. This was manifested not only in the flourishing of historical and archaeological research (including the millennium research), but also in various activities in the public space (popular science and fiction, the press, cinematography, music, art, names, museums, monuments, etc.). The manifestations of memory are probably most clearly visible in the Polish People's Republic, but the section will present cross-sectional and detailed papers on the memory of the Piasts in the other epochs mentioned.
Referat analizuje zmiany w sposobie przedstawiania panowania dwóch pierwszych historycznych władców Polski - Mieszka I i Bolesława Chrobrego - w polskich podręcznikach historycznych XIX i XX wieków. Analiza uwzględnia wpływ zmieniających się uwarunkowań politycznych oraz wyników badań historycznych na zmiany w treści podręczników, zachodzące wraz z upływem czasu. Istnienie w XIX i początkach XX wieku odmiennych możliwości edukacyjnych i odmiennej strategii działania instytucjonalnej cenzury państw zaborczych. Likwidację formalnej cenzury zaborczej po I wojnie światowej. Jędrzejowiczowską reformę oświatową ze schyłkowego okresu II Rzeczpospolitej. Zmiany wynikające w tym zakresie z przejęcia przez komunistów pełnej kontroli nad systemem edukacyjnym i rynkiem wydawniczym począwszy od 1948 roku (po zakończeniu okresu przejściowego z lat 1945-1947) i wpływ doświadczeń wojennych. Efekt likwidacji cenzury instytucjonalnej i pluralizacji rynku wydawniczego po 1990 roku.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Analiza najstarszych zachowanych roczników polskich, m.in. Rocznika Dawnego, Rocznika Kapituły Krakowskiej oraz Rocznika Kamienieckiego pozwala nam rekonstruować kształtowanie się pamięci o pierwszych Piastach w najstarszych rocznikach polskich a także wizerunek władcy z czasów pierwszych władców tej dynastii zawarty w zaginionym archetypie polskiego rocznikarstwa, mianowicie w tzw. Annales Regni Poloniae deperditi (ARPd). Badanie zachowanych przekazów sugeruje, że w ARPd zachowała się najprawdopodobniej około połowa zapisek rocznikarskich dotyczących Mieszka I oraz Bolesław Chrobrego zawartych w polskiej tradycji rocznikarskiej. Próba rekonstrukcji zapisek o Bolesławie Chrobrym w ARPd pokazuje również, że koncentrują się one na ostatnich latach jego panowania, co sugeruje, że ARPd powstało najpóźniej w drugiej dekadzie XI wieku.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
W narracji historycznej stosujemy wiele pojęć i metafor, mających ułatwić rozumienie i objaśnienie przeszłości. Jedną z zakorzenionych w polskiej historiografii jest idea piastowska, będąca swoistą metaforą narracyjną. Funkcjonuje ona jako element szerszej narracji, będącej pochwałą rodzimości – poczynając od idei słowiańskiej, przez ideę piastowską, dochodząc do polskości. Koncepcja Polski piastowskiej zaczęła pełnić istotną rolę w pracach historyków w XIX wieku, choć już wcześniej funkcjonowała w piśmiennictwie historycznym. Istotną rolę w jej budowaniu pełnili tacy historycy jak O. Balzer, Z. Wojciechowski czy W. Semkowicz. Budowanie tożsamości narodowej w oparciu o ideę piastowską przybrało postać oficjalnej polityki historycznej państwa polskiego po 1945 roku. Przyłączony do Polski wówczas Śląsk stał się przedmiotem badań wielu historyków, którzy podkreślali nie tylko pierwotną „słowiańskość” tego regionu, ale także znaczenie przynależności do Polski piastowskiej.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Referat odnosi się do rozwoju dwóch legend początków dynastii Piastów, pierwszej związanej z Gnieznem, drugiej złączonej z górą na Śląsku. Istotny kontekst dla tych rozważań wyznaczają obchody rocznic: chrztu Polski, koronacji Bolesława Chrobrego, wygaśnięcia dynastii Piastów.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
W 2024 roku przy głównej ulicy Wałcza odsłonięto mural, przedstawiający szaro-granatową sylwetkę Kazimierza Wielkiego, górującego nad innymi, stosownie pomniejszonymi miejskimi symbolami, m.in. pomnikiem Wału Pomorskiego i niemiecką pocztą. To nie jedyny, choć najświeższy, znak obecności ostatniego Piasta w mieście - w 1368 roku to Kazimierz Wielki wykupił Ziemię Wałecką od margrabiego brandenburskiego Ottona, co po roku 1945, kiedy ponownie znalazła się ona w granicach Polski, wielokrotnie przypominano. W wystąpieniu skupię się na wskazaniu, jak w przestrzeni miasta post-przesiedleniowego, takiego jak Wałcz, wykorzystuje się nawiązania do Piastów. Korzystając z warsztatu etnograficznego oraz teorii widmontologicznej, pokażę przemiany lokalnej pamięci zbiorowej, konteksty jej funkcjonowania i splątania, jakim ulegała na przestrzeni ostatnich osiemdziesięciu lat.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Celem wystąpienia jest po pierwsze: pokazanie, w których współczesnych powieściach historycznych lub/i fantasy wykreowano postaci Mieszka I, Bolesława Chrobrego, Mieszka II. Czy te postaci kreowano jako głównych bohaterów powieści, czy niczym w powieści typu walterscottowskiego stanowiły element szerokiej panoramy tła. Po drugie: istotne jest nie tylko pytanie: kto został przedstawiony w tych powieściach, ale też dlaczego przypisano danej postaci określony zestaw cech; imputowano pewne chwalebne lub haniebne zachowania lub w określony sposób wypaczono niektóre fakty historyczne, aby zniekształcić wizerunek. Czy określona kreacja wynikała z poglądów autorów powieści, ich stosunku do religii, a także do Kościoła (jak np. u A. Sapkowskiego), a może była naturalną konsekwencją rozwoju narracji i powieściowej fikcji? Oczywiście, pytań jest więcej, a i odpowiedzi po części udzielone powyżej nie są satysfakcjonujące, bo są zaledwie fragmentem większego obrazu.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Każdy pomnik, nie tylko w najbardziej czytelnej postaci kompozycji figuralnej, ma przede wszystkim charakter nośnika pamięci, nierzadko więcej niż jednowarstwowej. Doskonałym tego przykładem jest chociażby odsłonięty w 1910 roku krakowski Pomnik Grunwaldzki, który z jednej strony upamiętniał pięćsetlecie bitwy pod Grunwaldem, z drugiej jednak, wzniesiony i odsłonięty w warunkach konspiracji, pomyślany został jako świadectwo dawnej chwały Polaków i Litwinów oraz zapowiedź lepszych czasów. Różnych warstw znaczeniowych doszukiwać się można także w coraz liczniejszych pomnikach pierwszego polskiego króla, zarówno tych wzniesionych w czasach PRL-u (gnieźnieńskie z lat 1978 i 1985), jak i późniejszych (wrocławski z 2007). Referat ma na celu wydobycie tych nie zawsze widocznych, acz niekoniecznie drugoplanowych, znaczeń oraz omówienie ich w kontekście kulturowo-historycznym.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
W referacie analizuję miejsce wizerunków religijnych w konstruowaniu wizji historii „epoki Piastowskiej”. Na przykładzie współcześnie istniejącego we wnętrzach kościołów materiału ikonograficznego pochodzącego z Małopolski, Mazowsza, Pomorza Zachodniego i Wielkopolski rozważam historiotwórczą rolę obrazu oraz detalu architektonicznego. Przyglądam się też, w jakim kontekście przedstawiane są wizerunki postaci średniowiecznych, zarówno świętych, jak i władców oraz jaki sens nadają im przestrzenie świątyń. Wychodząc od klasycznych już studiów nad wizerunkami religijnymi Davida Freedberga oraz Davida Morgana, rozważam wpływ elementów wizualnych umieszczonych w przestrzeni religijnej na obraz historii. Moja refleksja koncentruje się na przedstawieniach niemal ikonicznych: chrzest Mieszka I, męczeństwo św. Wojciecha czy, wskrzeszenie Piotrowina przez św. Stanisława. Należą one nie tylko do tradycji religijnej, lecz wpływają również na kształtowanie szerszych dyskursów o przeszłości.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
W referacie poruszone zostaną kwestie budowania historiograficznych portretów Bolesława Chrobrego w ostatnich 200 latach. Analizie poddane zostaną ujęcia historiograficzne w kontekście uwarunkowań społeczno-politycznych, w których powstawały.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Referat poświęcony będzie analizie artystycznych i ikonograficznych wyborów Edwarda Raczyńskiego - twórcy programu Złotej Kaplicy. Celem wystąpienia jest rozpoznanie głównych tropów komemoracji pierwszych Piastów zaprogramowanych w strukturze i dekoracji kaplicy przez polskiego arystokratę w XIX wieku. Dlatego bardzo ważnym okaże się rozpoznanie konkretnych artystycznych punktów odniesienia dla formy budynku i jego wystroju. Jak dotąd rozpoznano zarówno okoliczności historyczne powstania kaplicy, jak i szczegóły jej programu ikonograficznego. Niedosyt pozostawia analiza genezy rozwiązań artystycznych. Tymczasem głębsze jej rozpoznanie pozwoli precyzyjnie zrekonstruować intencje Edwarda Raczyńskiego. To zaś stworzy możliwość lepszego zrozumienia ognisk sporu o kaplicę, które w efekcie doprowadziły do samobójczej śmierci hrabiego.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Przedmiotem referatu będzie próba określenia stanu wiedzy o najdawniejszych dziejach Gniezna, jakim dysponowało miejscowe duchowieństwo w okresie od XVI–XVIII wieku. Podstawę źródłową dla niniejszych rozważań stanowić mają rękopisy oraz stare druki powstałe w przedkładanym przedziale czasowym. Celem analizy jest określenie, w jaki sposób gnieźnieńscy duchowni postrzegali znaczenie wskazanego ośrodka we wczesnym średniowieczu oraz jak kształtowała się ich znajomość lokalnych tradycji o początkach państwa polskiego.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Celem referatu opartego na szerokiej kwerendzie źródłowej będzie ukazanie procesu kreowania na przestrzeni XX w. pamięci o działaniach i posiadłościach Mieszka I na Pomorzu Zachodnim. Szczególna uwaga zostanie tu zwrócona na wykreowanie i upowszechnienie narracji związanych z kwestią podboju Pomorza przez tego władcę oraz działań mających na celu utrzymanie tego kraju przez pierwszego Piasta, jako elementu szerszej mitologii politycznej związanej z ziemiami zachodnimi. Aby tego dokonać przedstawione zostaną wybrane działania oraz proces konstruowania symbolicznych miejsc pamięci kształtujących i umacniających pamięć w polskim społeczeństwie o narracjach wiążących postać Mieszka I z Pomorzem.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
W wystąpieniu analizie poddany zostanie opis społeczno-politycznych realiów funkcjonowania państwa polskiego doby pierwszych władców dynastii Piastów, jaki wyłaniał się z twórczości literackiej Karola Bunscha. Uwzględnione zostaną zarówno osobiste doświadczenia życiowe Autora cyklu "Powieści Piastowskich", jak również czynione przez niego nawiązania powojennej polityki historycznej Polski. W tym ostatnim przypadku wypadnie w sposób szczególny zwrócić uwagę na podkreślanie kwestii stałego zagrożenia niemieckiego wobec Słowian, relacji państwo-Kościół katolicki oraz feudalnych stosunków społecznych.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Referat ma na celu zaprezentowanie najważniejszych elementów w powojennym konstruowaniu narracji o średniowiecznych początkach Jeleniej Góry. Wśród nich są m.in. kwestie: nazewnictwa ulic, upamiętnień, nazewnictwa szkół, obchodów legendarnego założenia miasta przez Bolesława Krzywoustego w 1108 r. Skupimy się przy tym na oddolnym i odgórnym kreowaniu propagandowej wizji piastowskiej, a także na długim trwaniu narracji o mieście i jego początkach. Swoje wystąpienie opieramy na kwerendzie archiwalnej z zasobu Archiwum Państwowego we Wrocławiu Oddział w Jeleniej Górze, kwerendzie pracy i kwerendzie bibliotecznej.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Prace archeologiczne są kosztowne i o ich zakresie w dużej mierze decydują władze państwowe jako te, które są w stanie sfinansować ich realizację. Dobrym przykładem tzw. badania milenijne, które – abstrahując od motywów naukowców – były formą legitymizacji rządów komunistycznych nad Wisłą, które wspierając udowadnianie „odwiecznej” polskości Śląska / Pomorza budowały swój wizerunek prawowitych spadkobierców Bolesława Chrobrego. Specyficzna sytuacja panowała na wschodnich peryferiach PRL, które z trudem można uznać za część Polski Pierwszych Piastów. Tutaj budowanie strategii narracyjnej było utrudnione przez dominację polityczną ZSRR, pamięć o konflikcie polsko-ukraińskim ale i mizerią finansową. Po 1989 r. obserwujemy dynamiczny rozwój badań w tej części Polski (m.in. Chełm, Grody Czerwieńskie), jednak pytanie o to czy jest to ziemia Piastów czy może Rurykowiczów nadal jest istotne – zwłaszcza z perspektywy władz samorządowych i zwłaszcza w związku z rosyjską napaścią na Ukrainę.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Pierwszy wizerunek Bolesława Chrobrego pojawia się w sztuce romańskiej dopiero w XII w. na gnieźnieńskich drzwiach brązowych – i tutaj od razu trzykrotnie. Dosyć rzadko spotykamy przedstawienia króla w średniowiecznym malarstwie tablicowym. Osobnym tematem jest przedstawienie Chrobrego na jego średniowiecznym nagrobku – o ile jesteśmy w stanie rekonstruować tę niezachowaną tumbę. Nowożytne wizerunki króla zawiera m. in. wydana w 1519 roku Chronica Polonorum Macieja z Miechowa (Miechowity) oraz Kronika Polska Marcina i Joachima Bielskich, portrety na których wzorował się rzeźbiarz jego popiersia na bramie zamku piastowskiego w Brzegu, a być może i na warszawskim pałacu hetmana Stanisława Chomętowskiego (później wmontowany w fasadę biblioteki publiczna braci Andrzeja i Józefa Załuskich). Z okresu panowania ostatniego przedrozbiorowego władcy Polski, Stanisława Augusta Poniatowskiego zachował się cykl portretów władców, w tym Chrobrego, Gabinetu Marmurowego pędzla Marcello Bacciarellego. Przywołanie wizerunków Chrobrego służy nie tylko faktografii, ale i refleksji na temat stopnia jego popularności w średniowieczu i czasach nowożytnych oraz refleksji , które z tych przedstawień stało się konstytuujące (wybór pozy, atrybutu) dla całej klasyki polskiego malarstwa historycznego XIX w., w tym dla Jana Matejki czy Piotra Michałowskiego.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
W przestrzeni miejskiej Gniezna nie ma zabytków świadczących o jego średniowiecznym rodowodzie, poza gotyckimi kościołami i artefaktami przechowywanymi w muzeach. Świadomość wartości historycznej Gniezna przetrwała, nawet pomimo intensywnej germanizacji tych ziem pod koniec XIX i na początku XX wieku. Kiedy Wielkopolska odzyskała niepodległość na przełomie 1918 i 1919 roku, jednym z elementów podkreślania piastowskiego dziedzictwa było nadawanie nazw ulic, fundowanie pomników itp. Działalność tę kontynuowano także w okresie PRL-u, powołując w mieście instytucje z nazwami nawiązującymi do Piastów czy lokalizując Gniezno pośrodku turystycznego Szlaku Piastowskiego. O ile przed wojną ta "piastowska polityka" miała wymiar symboliczny, o tle w PRL-u była to z góry przemyślania strategia, mająca na celu zakorzenienie jej w świadomości mieszkańców - że mieszkają w pierwszej stolicy piastowskiej Polski.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Referat posłuży przedstawieniu fragmentu powstającej książki o polskiej pamięci kulturowej o królu Bolesławie Chrobrym. Zarysuję problem recepcji postaci przez polski ruch narodowy w okresie dwudziestolecia międzywojennego i w czasie II wojny światowej. W pierwszej kolejności zarysuję obchody 900-lecia koronacji królewskiej 1925 r., pokazując, że zorganizowała je właśnie endecja i że stanowiły one asumpt do rozwoju popularności pierwszego polskiego króla w tym środowisku. Tu nie zabraknie także wątku Zjazdu Historyków w Poznaniu w 1925 r. Następnie opowiem o genezie tzw. „Mieczyka Chrobrego”, czyli symbolu Obozu Wielkiej Polski i innych organizacji nacjonalistycznych. A także wspomnę o innych, związanych z Chrobrym, elementach estetycznego sztafażu polskiego nacjonalizmu w latach 30. W dalszej kolejności zaś zarysuję polityczne koncepcje narodowców, w które wpisywali oni mit Bolesława Chrobrego, pokazując ich historyczny rozwój.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
Już u schyłku panowania Piastów cieszyńskich początków Cieszyna upatrywano w spotkaniu trzech braci, synów Leszka III. Ów polski mit założycielski miasta został wzmocniony w 1817 r. przez A. Kaufmanna, niemieckiego burmistrza Cieszyna, dodaniem do legendy studni, przy której bracia się spotkali. Z czasem symbolem przeszłości Cieszyna stała się także rotunda z Góry Zamkowej. G. Raschke prowadzący badania w trakcie II wojny światowej fundację romańskiej rotundy przypisał Przemyślidom. Jednakże Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego dostrzegło potencjał w dowiedzeniu piastowskiej obecności na Śląsku Cieszyńskim już w X w. A. Kietlińska prowadząc badania w ramach Polskiego Milenium jako inicjatorów fortyfikowania Góry Zamkowej wskazała Mieszka I i Bolesława Chrobrego, także fundatora rotundy. Reminiscencję tej interpretacji widać w kreacji banknotu o nominale 20 zł, na którym przynależność Cieszyna do władztwa Bolesława Chrobrego symbolizuje rotunda św. Mikołaja.
Data i miejsce referatu zostaną podane wkrótce wraz z harmonogramem szczegółowym Kongresu.
